Waarheen pelgrims, waarheen gaat gij?

Langs de watergoot op de Nieuwe Markt bij het Forum zijn veertig replica’s van archeologische vondsten te vinden, en één daarvan is een pelgrimsinsigne in de vorm van een Jacobsschelp. Het originele insigne is rond 1400 gemaakt in de bekende Spaanse pelgrimsstad Santiago de Compostella, een nog altijd geliefd bedevaartsoord. Toch reisden in de Middeleeuwen de meeste Groninger pelgrims naar heel andere plaatsten.

Tonko Ufkes

In de stad Groningen zijn ruim zestig pelgrimstekens gevonden, waarvan de meeste de afgelopen vijfentwintig jaar, want sinds die tijd werd de halve stad omgewoeld: het Boterdiep-Cibogaterrein, de Grote Markt en de Waagstaat, het Forum, enz. Bij al deze projecten waren archeologen betrokken en vooral met behulp van een metaaldetector kwamen de pelgrimsinsignes tevoorschijn. Die opkomst van de metaaldetector is belangrijk, want bij de wederopbouw van de binnenstad na 1945 zijn weinig insignes gevonden.

Het reisdoel

Tegenwoordig is Santiago de Compostella veruit het belangrijkste reisdoel, maar in de Middeleeuwen waren er veel en veel meer bestemmingen. Deze bestemmingen zijn makkelijk te achterhalen via de website kunera.nl, want op de kaart van heel Europa is per plaats aangegeven waar een pelgrimsteken gevonden is. In onze stad zijn dus ruim zestig insignes gevonden en van vierentwintig stuks is duidelijk in welk bedevaartsoord het pelgrimsteken gemaakt is. En dus weten we dat vanuit Groningen gereisd werd naar onder meer Canterbury, Keulen, Mont St. Michel en ook naar verre oorden zoals Santiago de Compostella en Rome.

In al die bedevaartsplaatsen werd een belangrijk relikwie bewaard (soms zelfs meerdere), en het bezoek aan zo’n heilig voorwerp was het doel van de pelgrimsreis. Net als nu waren er voor de middeleeuwse Groningers diverse redenen om op pelgrimstocht te gaan. Zo kon het een verplichte reis zijn, een soort ‘alternatieve straf’, opgelegd na het rijden van een scheve schaats. Voor het stads- of kerkbestuur gold dan het meegebrachte pelgrimsinsigne als bewijs dat de gestrafte ook echt in de bedevaartsplaats geweest was. En dus waarschijnlijk teruggekomen was op het rechte pad.

Maastricht en Aken

Een belangrijke eigentijdse reden om een pelgrimsreis naar Santiago de Compostella te ondernemen heeft vaak te maken met rouwverwerking; rouw om een overleden naaste of om een stuk verloren eigen leven. En wellicht was dit in de Middeleeuwen niet veel anders. Toch, afgaand op de gevonden insignes gingen toen opvallend veel pelgrimsreizen vanuit Groningen richting Maastricht en Aken. In totaal zijn 8 van de 24 goed herkenbare insignes gemaakt in Maastricht (4) of Aken (4).

Natuurlijk, de tocht naar een van die beide steden is niet zo ver en zo moeizaam als de reis naar Noord-Spanje of naar Rome. Maar waarschijnlijk hing de keus van juist deze twee bedevaartsplaatsen ook af van de daar aanwezige relikwieën. En van wat de pelgrim van het bezoek aan dat relikwie verwachtte.

Het graf en het vergulde borstbeeld van Sint-Servaas, de eerste bisschop van Maastricht, was een belangrijk reisdoel. Wellicht omdat Sint-Servaas zelf ook een pelgrimsreis gemaakt had, naar Rome. Daar ontving hij in een droom de sleutel van de hemelpoort van Petrus zelf en vanwege die hemelse sleutel kon hij zonden vergeven. Uiteraard maakte dat Sint-Servaas geliefd en het pelgrimsoord Maastricht belangrijk.

De relieken in de stad Aken waren volgens het verhaal kledingstukken van moeder Maria en haar zoon Jezus: het kraamkleed dat Maria gedragen had toen zij haar zoon baarde, de lendendoek die Jezus droeg aan het kruis, zijn sandalen en nog andere voorwerpen. Een grote geneeskracht werd aan deze kleding toegeschreven en dat maakte dat de stad Aken vooral het reisdoel werd voor pelgrims die leden aan een ziekte.

Pelgrimsteken uit Aken. Foto: Collectie Drents Museum, CC BY-NC 4.0.