Tachtig jaar geleden werd Groningen bevrijd. Twee dagen voor de slag begon werd Hendrik Nicolaas Werkman doodgeschoten in Bakkeveen. Werkman wist een ongekende artistieke vrijheid te bereiken in een tijd waarin onvrijheid allesbepalend was.
Ds. Jan Willem Nieboer
In het Groninger Museum hangen ter ere van hem zijn druksels bij de Chassidische vertellingen. Een van de verhalen bij die prenten gaat over de psalmzegger: een bediende die tijdens zijn werk zo mooi de psalmen citeert, dat men zegt dat ‘God zijn oor aan diens mond te luisteren legt’. In die psalmzegger is het beeld van de kunstenaar te herkennen die een snippertje volmaaktheid weet te vertolken in een gebroken wereld. Met een beetje goede wil herken je daarin Hendrik Werkman zelf, die kleurrijke ‘paradijselijke druksels’ maakte tijdens de Tweede Wereldoorlog. Hij wist in zijn atelier een ongekende artistieke vrijheid te bereiken in een tijd waarin onvrijheid allesbepalend was.
De psalmzegger in het chassidische verhaal werkt in het huis van een rijke man die een exclusieve, peperdure Thorarol heeft laten maken voor de plaatselijke synagoge. Dat wordt gevierd met een eindeloze rij gasten die dagenlang gefêteerd moeten worden. Als na drie dagen de meest prominente gasten aanzitten, zal de psalmzegger hen bedienen. Hij blijkt echter van vermoeidheid in zijn eenvoudige bed in slaap gevallen te zijn. De rijke man schudt hem hardhandig wakker en eist dat hij onmiddellijk gaat bedienen. Wie macht en rijkdom vergaard heeft, verliest blijkbaar oog voor de waarde van de vrijheid van kunstenaars. Zij moeten op hun ondergeschikte plaats gezet worden en dienen.
Maar de psalmzegger kijkt zijn baas recht in de ogen en zegt: “U denkt misschien dat er niemand is die recht verschaft aan een kleine psalmzegger, maar dan vergist u zich.” Waarna het verhaal een wonderlijke wending neemt. De rijke man wordt weggevoerd naar gene zijde waar hij getuige is van een rechtszaak die de grote psalmdichter koning David zelf, namens de psalmzegger tegen hem aanspant bij de drie aartsvaders.
Hendrik Werkman maakte bij dit verhaal een prent van die drie aartsvaders die tussen al zijn andere prenten hangt in het Groninger Museum. Abraham, Isaäk en Jacob. Drie oude mannen in blauwe kleren achter een witte tafel op kromme houten poten. Op de tafel ligt een bruin boek. Achter hen een gele wand en boven hen de bruine balken van het huisje aan gene zijde waar de rechtszaak plaatsvindt.
Wat zo bijzonder is: in de legende van de psalmzegger spreken de drie aartsvaders geen woord. Ze zijn alleen aanwezig en vullen het rechtszaaltje met hun indrukwekkende gestalten. Zij zijn het geweten van de wereld. Ze hoeven niks te zeggen, want dankzij hun aanwezigheid wordt er recht gedaan. Niet alleen aan de psalmzegger, ook aan de rijke man. Het psalmenboek dat voor hen op de witte tafel ligt speelt daarbij een doorslaggevende, barmhartige rol. Hoe precies, dat wordt verteld in de Viering op Weg in de Immanuelkerk op zondag 25 mei om 10.00 uur.
Werkmans aartsvaders staan tot op de dag van vandaag zwijgend achter het psalmboek en vormen samen het geweten van de wereld. Ook na de onrechtvaardige, gewelddadige dood van de Groninger drukker. Want wie denkt dat er niemand is die recht verschaft aan een kleine psalmzegger, die vergist zich.
