Hoe schreef Paulus zijn brieven?

24 januari 2025 | Essay

Onder theologen en in de kerk staat Paulus er niet zo gekleurd op. De epistellezing uit het rooster wordt vaak weggelaten, laat staan dat die de aanleiding voor de preek vormt. Op zichzelf is dat begrijpelijk. Ik spreek uit ervaring als ik zeg dat het best lastig is om levendig en toegankelijk te preken over een tekst van Paulus. Dat de teksten van Paulus nogal droog en theoretisch aanvoelen is een ervaring die breed wordt gedeeld. Deels heeft dat ook met beeldvorming te maken, denk ik.

Ds. Wouter van Wingerden

Als we ons Paulus voorstellen die bezig is zijn brief te schrijven, dan zien de meesten van ons een plaatje voor zich à la het schilderij van Rembrandt. Daarop zien we een wat oudere man die in zijn eentje, met een pen in de hand tussen allemaal papieren zit te peinzen. Dat beeld versterkt het idee dat we te maken hebben met een studeerkamergeleerde, die op een rationele manier te werk gaat.

Niet terecht, want in Paulus treffen we eerder het tegendeel aan. Hij is met heel zijn hart betrokken op zijn lezers en geeft om hen – zeker geen studeerkamergeleerde. Die bril moeten we afzetten als we zijn brieven lezen. Dan helpt het wel om te weten dat het beeld van Paulus die in zijn eentje die brieven zit te schrijven niet klopt. Wij stellen het ons, net als Rembrandt, zo voor omdat dat de manier is waarop wij het kennen. Maar briefschrijven was in de tijd van Paulus veel gecompliceerder dan nu.

Hoe dat mogelijk in zijn werk ging, beschrijft Randolph Richards in zijn boek Paul and 1st Century Letter Writing. In de eerste eeuw na Christus konden meer mensen lezen dan een paar eeuwen eerder, maar dat betekende niet meteen dat zij allemaal konden schrijven.

Een belangrijke observatie van Richards is dat er verschil is tussen kunnen schrijven en kunnen schrijven. Je naam kunnen schrijven of een korte notitie neerkrabbelen is heel wat. Maar het schrijven van een goed leesbare tekst van een paar honderd of duizend woorden is iets heel anders. Voor dat laatste heb je veel meer training en oefening, veel meer schrijfkilometers nodig dan het eerste.

Dat was niet voor iedereen weggelegd. Papier was nog niet uitgevonden, papyrus en inkt waren duur. Dagelijks schrijven, zoals kinderen op de basisschool bij ons doen, was simpelweg te duur. Alleen diegenen die het later in hun werk nodig zouden hebben, leerden ‘echt’ schrijven. Voor de anderen was het genoeg om te kunnen lezen en korte berichten te schrijven. We zien dat terug in Galaten 6:11, waar Paulus aangeeft dat hij zelf de afsluitende woorden geschreven heeft, maar daarbij excuseert hij zich voor de grote, niet al te nette letters.

Als Paulus dan zijn brieven niet eigenhandig schreef, hoe ging het dan in zijn werk? Richards laat op grond van gevonden facturen zien hoe dat in de tijd van Paulus vaker ging als iemand een brief wilde verzenden.

Het proces begint bij een schrijver die mondeling instructie krijgt over wat er in de brief moet komen. In hoeverre dat letterlijk gedicteerd werd, is nog onderwerp van discussie onder de historici. Dat kon ook van persoon tot persoon verschillen en wellicht ook wel per situatie.

Na de eerste sessie werd er door de schrijver een concepttekst gemaakt, die weer aan de opdrachtgever voorgelegd werd. Die kon dan op- en aanmerkingen maken en wanneer de tekst uiteindelijk vastgesteld werd, ging de schrijver aan het werk om de brief in twee- of drievoud op papyrus te schrijven. De afzender hield meestal ook zelf een exemplaar. In 2 Timotheüs 4:13 zien we waarschijnlijk iets van die gewoonte terug, omdat Paulus daar vraagt om zijn boekrollen en zijn membranea. Met die laatste bedoelt hij waarschijnlijk de verzameling afschriften van door hem verstuurde brieven. Hiermee is ook voorstelbaar hoe het kan dat er al kort na Paulus’ dood verzamelingen van zijn brieven aan diverse ontvangers bestonden.

Ons beeld van de manier waarop Paulus zijn brieven schreef, heeft ook invloed op hoe we ze lezen. Ik hoop dat dit andere beeld van Paulus als briefschrijver helpt om een ander gevoel bij zijn teksten te krijgen. Dat bij een eerstvolgende lezing uit de brieven van Paulus, u geen gortdroge theoloog of dogmaticus hoort klinken, maar de stem van een warmbloedige man. Een man die met passie en wijsheid, vanuit de liefde van zijn hart spreekt. Een man die samen met collega’s in gesprek ging met een schrijver en zocht naar woorden die effect zouden hebben. Woorden die de ontvangers tot zegen zouden zijn. Dat zijn ze geweest, toen en de geschiedenis door. Wat zou het mooi zijn als ze dat ook voor ons zouden zijn.

Hoe schreef Paulus zijn brieven

met Arienke de Jong

Ds. Wouter van Wingerden
Paulus als studeerkamergeleerde. Rembrandt van Rijn, De apostel Paulus, ca. 1657, olieverf op doek, Widenercollectie
Share This