Estland, Letland en Litouwen, het is het bekende rijtje van de drie Baltische staten langs de Oostzee tussen Polen en Rusland. Sinds de Russische inval in Oekraïne worden ze regelmatig genoemd als landen waar de dreiging van oorlog ineens opnieuw gevoeld wordt. De bekende schrijver, journalist en wereldreiziger Jan Brokken heeft er zo’n tien jaar geleden een mooi boek over geschreven onder de titel Baltische zielen. Inmiddels is van dit boek al een 22ste druk verschenen.
In vijftien hoofdstukken schrijft Brokken evenzovele portretten van een kunstenaar, filosoof, componist of filmer die afkomstig is uit een van deze landen en een zekere wereldfaam heeft opgebouwd gedurende zijn of haar leven. Elk portret is ook een reisverhaal waarin het landschap of een stad beschreven wordt: de ligging aan de Oostzee, de uitgestrekte bossen en de sfeer die dat oproept, de schoonheid of juist uitgesproken lelijkheid van de stad waar iemand vandaan komt. En je krijgt een beeld van de dramatische geschiedenis die deze landen hebben gekend in de afgelopen anderhalve eeuw. Nu eens deel van Rusland, dan weer bezet door het Duitse rijk, soms even onafhankelijk, maar altijd twistappel in de internationale verhoudingen. Veel van de beschreven personen zijn Joods en ook dat is een dramatisch, ja zelfs gruwelijk gegeven, als je bedenkt dat de Joodse cultuur die volop aanwezig was rond 1900 in dit deel van Europa, nu vrijwel geheel verdwenen is. Niet alleen in de Baltische staten, maar ook in Oekraïne, Polen en Belarus. Eerst als gevolg van de pogroms tegen de Joden door hun niet-Joodse landgenoten. Later door de vernietiging onder het Duitse nationaalsocialisme.
Jan Brokken is zelf een emotionele persoonlijkheid, en als lezer word je evenzeer gevoelig getroffen door de verhalen in dit boek. Prachtig, aangrijpend en informatief schrijft hij over mensen die ik wel kende van naam maar van wie ik de achtergrond lang niet altijd wist. Zoals de Estse componist Arvo Pärt, de Litouwse beeldend kunstenaar Lipchitz, de Letse schilder Mark Rothko of de filosofe Hanna Arendt. Ja, ook van de laatste wordt een portret geschreven, ook al is zij niet afkomstig uit één van de Baltische staten zelf, maar uit Koningsbergen, tot 1918 de meeste oostelijk liggende havenstad van het Duitse keizerrijk. Nu heet die stad Kaliningrad. Ze ligt in een kleine enclave aan de Oostzee, ingeklemd tussen Polen en Litouwen, is in Russische handen en van groot militair strategisch belang. En we weten wat dat betekent in deze tijd…
Eén ding is zeker, als je dit boek leest. Het oude continent Europa heeft weliswaar een aantal decennia enige rust gekend. Maar die rust was hooguit een pauze als je je realiseert dat onderdrukking, oorlog en volkerenhaat kenmerkend zijn geweest voor deze regio. Wat inspirerend en bewonderenswaardig is, is dat er tegen die achtergrond toch mensen zijn geweest die kunst en cultuur hebben voortgebracht en zo hun bijdrage hebben geleverd aan de humaniteit, midden in het verdriet van onze wereld.
Jan Brokken, Baltische zielen: Lotgevallen in Estland, Letland en Litouwen
Amsterdam: Atlas Contact, 2018 (22ste druk)
ISBN: 9789045036854 | € 17,50
