Dicht aangeschurkt tegen de St-Nikolaikirche in Kiel staat een wonderlijk oorlogsmonument. Een engelachtige figuur staat wijdbeens, maar toch ietwat wiebelig en verlegen op een monsterlijk fabeldier. Bedachtzaam omklemt hij zijn zwaard. ‘Geistkämpfer’ noemde beeldhouwer Ernst Barlach dit beeld: strijder van de geest.

Het werd geplaatst in 1927 en herinnert aan de Eerste Wereldoorlog. Het einde van die oorlog werd deze maand precies 105 jaar geleden ingeluid, juist in deze stad. Duitsland stond er begin november 1918 niet best voor en wilde de marineschepen die in de haven van Kiel lagen, inzetten voor de beslissende slag. Maar een kleine groep matrozen weigerde daarin mee te gaan. De doodstraf riskerend hesen zij de rode vlag op hun schepen. Deze matrozenopstand breidde zich in korte tijd uit over heel Duitsland, waarop de keizer besloot te vluchten, uiteindelijk in Doorn in Nederland belandde en Duitsland capituleerde.

Het verlies van die oorlog wordt hier gepresenteerd als een voorzichtige overwinning. Niet triomfantelijk, maar bijna behoedzaam fronsend balanceert de menswaardigheid op de rug van een beest dat Europa jarenlang in zijn greep hield. Een fragiel begin van vrede. Maar er is iets verontrustends aan het beeld: het beest is niet dood.

Wie op dit monument namen zoekt, of jaartallen, zoekt tevergeefs. Dit beeld herinnert niet aan helden uit het verleden. Het laat een ongemakkelijke waarheid zien die Ernst Barlach ontdekte toen al het oorlogsgeweld was uitgeraasd: dit is Europa, dit zijn wij, dit ben jij. Toen, nu en straks.

Het beeld was voor de nazi’s onverdraaglijk. Zij konden het verlies van de Eerste Wereldoorlog slechts zien als een vernedering die om wraak schreeuwde. In 1939 zaagden ze het beeld in vier stukken in de hoop er voor altijd van verlost te zijn. Maar de vier stukken doken tijdens de Tweede Wereldoorlog onder bij vrienden van Barlach. Na 1945 kwamen ze weer voor de dag, werden ze zorgvuldig in elkaar gezet en kreeg het beeld als geheel opnieuw een plek in Kiel. Wie goed kijkt, kan de zaagsneden nog altijd zien zitten.

Het beeld doet mij denken aan een zinnetje uit het verhaal van Kaïn en Abel. Als Kaïns blik vertroebeld is door woede en afkeer van Abel voordat hij zich aan zijn broer vergrijpt, spreekt God hem aan: “Waarom kijk je zo donker, Kaïn? Woede leidt tot tunnelvisie en lokt een monster naar de drempel van je huis. Als jij hem niet ziet liggen, Kaïn, zal hij groeien en over jou gaan heersen. Maar jij moet sterker zijn dan hij.” Dit beeld is die stem van God die ons wil behoeden voor kwaad en erger. Je kunt hem negeren, in stukken zagen in de hoop er voor altijd van verlost te zijn. Maar zwijgen zal hij nooit.