Voor Kerk in Stad spreek ik met Frits de Lange. 4 juni gaat hij met pensioen, waarmee het einde van zijn hoogleraarschap ethiek aan de Protestantse Theologische Universiteit in beeld komt. Een nieuwe levensfase zal aanbreken. Laat dat nou net ook het onderwerp zijn van zijn laatste boek ‘Eindelijk volwassen – De wijsheid van de tweede levenshelft’. Zijn doel is het ontwerpen van een ander script voor de tweede levenshelft, zodat je er zin in krijgt. Dit maakt mij als twintiger nieuwsgierig en ik vermoed de lezers van Kerk in Stad ook.

Hoe zou je je boek samenvatten?

“Met dit boek probeer ik een alternatief te bieden. Een alternatief voor enerzijds het ideaal van de leeftijdsloze oudere en anderzijds het beeld van ouderdom als verval. Het eerste is volgens mij een illusie en het tweede een weinig aanlokkelijk perspectief. Met de wijze oudere wil ik een realistisch-optimistisch alternatief schetsen.”

Ik zie dat het boek op veel plekken goed wordt ontvangen. Heb je er een verklaring voor waarom het boek juist nu zo aanspreekt?

“Vóór corona was het thema ouderen al wel in de belangstelling. Denk bijvoorbeeld aan de misstanden in de verpleeghuiszorg of de prominente gedachte dat je altijd jong moet blijven. Tijdens de coronapandemie komen ouderen sterk in beeld als kwetsbaren. Tegelijk worden generaties tegen elkaar opgezet, alsof ouderen de plek of de bewegingsvrijheid van jongeren innemen. Het thema zit in de lucht. Er heerst een negatief beeld van de ouderdom.”

Het boek heeft de titel ‘Eindelijk volwassen’. Inmiddels zie je jezelf als volwassen. Zie jij jezelf ook als een oudere?

"Ja, maar wel een oudere in opleiding. Ik heb het gevoel dat ik nog maar net kom kijken. Vijftien à twintig jaar geleden ben ik begonnen met me bezig te houden met ouderen. Nu begin ik tot de eigen doelgroep te behoren."

 “Volwassen bedoel ik trouwens meer in de bijbelse zin als rijpheid; dat je volgroeid bent. Ik zou zeggen dat dat tot de laatste adem doorgaat. Je bent er nooit. Je kunt volwassen omschrijven als achttien jaar en ouder. Je kunt volwassenheid ook zien als het besef dat jij niet het centrum bent. Als je het zo omschrijft duurt het lang voordat je kunt zeggen dat je volwassen bent en misschien zelfs nooit.”

Je pensioen nadert snel. Vormt dit boek de afsluiting van je loopbaan?

“Ik heb altijd existentieel theologie bedreven. Kortom, altijd ben ik bezig geweest met thema’s die ook aan mezelf raken. Ik zocht al naar wijsheid sinds ik twintig was. Nu wil en kan ik erover schrijven, maar een volgend boek is ook al in de maak.”

Als je dan wijsheid zou moeten omschrijven, wat is het dan?

“Wijsheid zou je kunnen omschrijven als gevoel voor verhoudingen. Het heeft meer met niet-weten te maken dan met kennis. Wijsheid vraagt om levenservaring en wat je daarmee doet. Dat je inziet dat je leeft in grotere verbanden en niet meer zo druk bent met je ego en je zelf. Het toppunt van wijsheid is dat je weet dat je het niet bent, maar wel wilt worden.”

Hoe ouder, hoe wijzer?

“Niet per se. Er is geen regelrechte relatie tussen ouderdom en wijs worden. Niet iedereen vergaart zomaar ouderdom. Er zijn ook veel dwaze ouderen. Je moet er namelijk wel voor openstaan. Je moet wijs willen worden. Niks is beter dan anderen die jou daarvoor een spiegel voorhouden.”

Gaat het bij wijsheid als gevoel voor verhoudingen alleen om sociaal-culturele verhoudingen?

“Zeker niet. Wijsheid is ook een ecologische waarde. Wijs omgaan met de aarde en de planeet. Wijs leven is bijvoorbeeld leven vanuit het besef dat je deel uitmaakt van generaties. Dat je een goede voorouder wil zijn en in jouw keuzes rekening houdt met de generaties na jou. Dit vraagt om een culturele omslag, om een andere manier van denken en doen. Ouderen kunnen en moeten daarin hun rol nemen.”

Als ik flauw ben, roep ik nu: Hé Boomer*, waar waren die wijsheid en dat gevoel voor verhoudingen de afgelopen decennia? Kun je je voorstellen dat jongeren nu moeite hebben met het zien van een rol voor wijze ouderen? Juist als het gaat om bijvoorbeeld klimaat.

"Afzetten tegen ouderen is van alle tijden. Jonge mensen hebben altijd iets van ‘nu komen wij’. In zekere zin hebben ze ook gelijk. Boomers maken deel uit van een wereld die ernstig over de schreef is gegaan qua CO². We maakten deel uit van die periode en dat was fout. Maar de schuld ligt niet bij een enkele generatie, maar bij een heel tijdperk dat wel een hele eeuw duurde. Vergelijk het met het kolonialisme of de slavernij: het was eeuwenlang een blinde vlek.

“Jong en oud hebben elkaar nodig om elkaar te versterken.”

"Juist het klimaat vraagt nu om solidariteit, om samen oplossen. Jong en oud hebben elkaar nodig om elkaar te versterken. Ze moeten niet tegen elkaar worden uitgespeeld.

“Ons pensioenstelsel berust bijvoorbeeld op het waardevolle principe dat de jongere van nu bijdraagt aan de oudere van straks. Bedrijven en organisaties waar meerdere generaties samenwerken, komen ook tot meer kwaliteit.”

In het boek staat onder andere de Bijbelse Job centraal. Wat maakt hem wijs?

“Job is het summum van wijsheid. Job ontwikkelt gevoel voor verhoudingen. Hem overkomt eigenlijk niets anders dan wat veel mensen in het leven overkomt. Hem treft de ene tegenslag na de andere. Je zou kunnen zeggen dat hem een lesje wordt geleerd door de Ontzagwekkende. In zijn reactie zie je dat hij waardig instemt met zijn rol in het grote geheel. Daarom staat hij ook zo centraal in de wijsheidsliteratuur.”

Zelftranscendentie en zelfrelativering komen op diverse plekken terug in jouw boek. Kun je daar iets meer over zeggen?

“Zelftranscendentie is echt iets voor de diehards. Zelfrelativering komt al in de richting. Het is zien dat het grotere geheel jou overstijgt. Dat je dat erkent en er mee kunt instemmen. Dan moet je je ego wel een toontje lager laten zingen. Over zelfrelativering kun je veel leren van mystici zonder zelf echt een mysticus te worden. Het ouder worden zelf kan ervoor zorgen dat je jezelf leert relativeren. Veel ouderen ervaren dat ook zo. Ze oefenen zelfvergetelheid.”

Klopt het dat binnen onze cultuur weinig aandacht is voor wijsheid en wijs ouder worden?

“Het is inderdaad geen thema dat in onze cultuur hoge ogen gooit. In tegenstelling tot andere culturen. Je zou mijn boek ook kunnen lezen als een soort cultuurkritiek. Een poging om het anders te doen. We moeten wel: onze samenleving is sterk vergrijsd en dat blijft zo. We zullen moeten leren andere waarden centraal te stellen dan alleen jeugdigheid, snelheid, flexibiliteit. De waarden van de wijsheid, bezonnenheid, geduld en relativering. Ze kunnen ons helpen op weg naar een ander soort samenleving.”

* Boomer: (jongerentaal) persoon, m.n. van gevorderde leeftijd, met ouderwetse denkbeelden of conservatieve opvattingen, synoniem fossiel. Verkorting van Engels baby boomer [geboortegolver] (Bron: Van Dale)