Verstopt in de boerderij Kloosterwijtwerd vlakbij het Noord-Groninger dorp Usquert zit een heel oud zandstenen beeld met daaronder twee regels tekst. Het is een gedeelte van een kruisweg, het laat dus iets zien van de weg die Christus ging naar Golgotha. Net als in de Jozefkathedraal aan de Radesingel is in veel katholieke kerken een kruisweg aangebracht en meestal is zo’n kruisweg verdeeld in veertien statiën. In de boerderij Kloosterwijtwerd lijkt het te gaan om één kruiswegstatie, om één afbeelding.
De boerderij Kloosterwijtwerd staat net ten zuiden van Usquert, op de plaats waar lang geleden het Johannieter klooster Wijtwerd stond (nu Kloosterwijtwerderweg 4). Uit een bewaard gebleven visitatieverslag, opgesteld in het jaar 1540, blijkt dat het een nonnenklooster was en dat er zo’n zestig personen woonden: de commandeur en twee priesters, samen met vijftien nonnen en tweeënveertig vrouwen die de kloostergelofte niet hadden afgelegd. In 1598 moest het klooster sluiten en in die tijd woonden er ongeveer twintig mensen.
Er zijn geen tekeningen of schilderijen van het klooster Wijtwerd bekend en ook uit geschreven bronnen weten we niet of in het klooster ooit een volledige kruisweg aanwezig was of dat daar slechts één afbeelding hing: de nu nog aanwezige statie. In ieder geval past juist deze statie goed bij een nonnenklooster: Op deze statie staan op de achtergrond drie soldaten en op de voorgrond zien we Christus met het kruis op zijn schouder, onderweg naar Golgotha. Links laat een vrouw – Veronica – de doek zien waarmee zij het gezicht van Christus heeft afgewist.
Dit doe ick voer dij
Onder deze kruiswegstatie staan twee regels tekst, het zijn woorden die Christus spreekt, ons toespreekt wellicht. De tekst is niet in het Latijn maar in de volkstaal, de taal die veel lijkt op de taal van Usquert van toen. En nu:
O mensche dit doe ick voer dij
wat doe stu weer bij mij
De woorden doen direct denken aan een modern soort Gronings uit het jaar 2024:
O mens(ke), dit doe ik veur dij
wat dustoe weer bij mij
(in modern Nederlands staat hier: “O mens, dit doe ik voor jou / wat doe jij terug voor mij?”)
Volgens schoolmeester Van Zalen
Net als alle Groninger schoolmeesters kreeg meester Nicolaas van Zalen uit Usquert in 1828 in totaal zeventien vragen over zijn dorp. En de antwoorden op de vragen over het kerkgebouw, de taal, de middelen van bestaan, de gebruiken en wat niet al, geven een prachtig beeld van Usquert in die tijd. Dit is wat meester Van Zalen in 1828 – dus zo’n tweehonderd jaar geleden – over de boerderij Kloosterwijtwerd noteerde:
“In de tuinkamer ziet men eene zerken [= stenen] Schoorsteen [= schouw, schoorsteenmantel] met het opschrift anno dm. (oud-duitsche letters) MCCCCLXIX [= 1469] en verder het wapen van de Ridders van Maltha. Voorts vindt men hier nog een zerkstuk in den muur gemetseld met eenige Roomsche beelden, met het onderschrift: anno dm. MCCCCLXIX.” Daarna volgen de woorden van Christus die onder het beeld staan (zie foto).
Van de twee door meester Van Zalen beschreven beelden zijn negentiende- en twintigste-eeuwse foto’s bekend en wie weet is er eeuwenlang niets veranderd: de stenen schoorsteenmantel en de ene stenen kruiswegstatie zijn in de boerderij twee stokoude herinneringen aan het klooster Wijtwerd.
De kruiswegstatie
In de bijbelboeken Mattheüs (27:32), Marcus (16:21) en Lucas (23:27) staat het verhaal van de kruisweg: als Jezus onderweg is naar Golgotha krijgt een omstander, Simon uit Cyrene, de opdracht om het kruis een eind te dragen. En volgens een legende uit de vijfde en zesde eeuw wist een vrome vrouw – Veronica – tijdens die zware reis met een doek het gezicht van Jezus af. Zo ontstaat een afdruk van het gezicht van Jezus op dat doek.
In veel katholieke kerken is de kruisweg, de reis naar Golgotha, in veertien statiën afgebeeld en meestal is dan het beeld ‘Veronica wist het gezicht van Jezus af’ het zesde van de veertien statiën. In de Bijbel komt Veronica en dus ook het afwissen van het gezicht niet voor. De legende van Veronica leunt waarschijnlijk op het apocriefe Evangelie volgens Nicodemus uit de vierde eeuw.
Volgens een andere legende ligt Veronica vlak bij de Franse stad Bordeaux begraven en wordt het echte doek met de afbeelding van het gezicht van Christus nu in een klooster in Noord-Italië bewaard.
Dit doe ik voor jou, wat doe jij terug voor mij
Onder het zandstenen beeld in de boerderij Kloosterwijtwerd staat vrij vertaald: “Dit doe ik voor jou, wat doe jij terug voor mij?” Het is een vraag van Christus die inmiddels bijna vijfhonderd jaar onder het beeld staat. Het is een heel oude vraag en tegelijk een heel nieuwe vraag; een vraag die ook aan ons mensen uit 2024 gesteld wordt.
