1943

Het Amerikaans bombardement van 5 april
’s middags rond half vier
duurde nauwelijks acht minuten.

Mijn vader was veertig jaar oud,
ik tien jaar, drie maanden en een week.

Twee uren wroetten wij samen
in het puin van de gemeenteschool
waar Greta in de zevende klas zat.

Toen wij haar vonden
lag zij met één hand voor haar ogen,
ongeschonden, slechts drie blauwe vlekjes
door de vingertoppen in haar voorhoofd gedrukt.

Daarom was het zo moeilijk te geloven
dat zij net zo dood was
als al de meisjes die wij vóór haar vonden.

Mijn vader was veertig jaar oud,
ik even oud als hij.

– Clem Schouwenaars, uit: Leda of het herleven, 1970

Zes strofes met in totaal zeventien versregels telt het gedicht ‘1943’. Het heeft geen rijm en er is ook geen beeldspraak. Wat opvalt is dat alles buitengewoon precies beschreven wordt. En wat ook opvalt is de herhaling in strofe 2 en strofe 6.

De titel ‘1943’ geeft aan wanneer het gebeuren in dit gedicht plaatsvindt. Om heel precies te zijn: op ‘5 april / ’s middags rond half vier’ (vers 1 en 2). We lezen ook wat er gebeurt: er vindt een Amerikaans bombardement plaats, dat ‘duurde nauwelijks acht minuten’ (vers 3).

Clem Schouwenaars (28 december 1932 – 10 september1993) was een succesvolle Belgische schrijver en dichter, die in Nederland nauwelijks bekend is. Hij verwerkte regelmatig autobiografische gegevens in zijn werk. Ook dit gedicht berust op gebeurtenissen uit het leven van de dichter.

Zijn zus sterft bij een bombardement van de Amerikanen op Mortsel op 5 april 1943. De bommen van de Amerikanen waren bedoeld voor een voormalige autofabriek waar oorlogsindustrie was. Maar door een tegenactie van de Duitse Luftwaffe was het bombardement onnauwkeurig en kwamen de bommen op een woonwijk neer in het centrum van Mortsel. Daarbij vielen 936 doden, waaronder 209 kinderen onder de vijftien jaar. Met 1342 gewonden en grote materiële schade was het het zwaarste bombardement in België tijdens de Tweede Wereldoorlog. Overigens vielen er door de vier bommen die wel op de fabriek terechtkwamen ook nog eens 307 doden.

Terug naar het gedicht.
Wat ik bijzonder aan het gedicht vind, is dat alles zoals gezegd heel precies wordt beschreven. In welke klas Greta zat, hoe lang ze werkten, ‘Twee uren wroetten wij samen’ (vers 6). Dat eendrachtig samenwerken van vader en zoon had op het eerste gezicht wel wat moois. Maar dit beeld wordt wreed verstoord door de erop volgende versregel: ‘in het puin van de gemeenteschool’ (vers 7).

Over de emoties van vader en zoon lees je niet. Die moet je er als lezer zelf uithalen.

Wat je bijvoorbeeld zou kunnen afleiden uit de vijfde en zesde strofe, is dat vader en zoon waarschijnlijk veel verminkte meisjes zagen, voor ze hun zo goed als ongeschonden dochter en zusje vonden: ‘Daarom was het zo moeilijk te geloven / dat zij net zo dood was / als al die meisjes die wij vóór haar vonden’ (verzen 13-15) en, vul ik in, van wie je kon begrijpen dat ze dood waren door hoe ze eruit zagen. Vreselijk voor een vader en zijn tienjarige zoon. Een gebeurtenis om nooit meer kwijt te raken. Het betekent dan ook dat het kind van tien in één keer volwassen (oud) is. Heel subtiel geeft de dichter dit aan door de herhaling van de tweede en de zesde strofe. Die beginnen met dezelfde versregel. Maar de pijn, de emotie zit ‘m in de tweede versregel. Is het kind in strofe 2 tien jaar, drie maanden en een week, in strofe 6 is hij even oud als zijn vader: ’ik even oud als hij.’ Hij is op slag volwassen, oud geworden. Zijn (onbezorgde) kindertijd is voorbij. Met die versregel eindigt het gedicht. Alsof de dichter wil zeggen: dat is wat een oorlog met kinderen doet.

Clem Schouwenaars gebruikt in dit gedicht een autobiografisch gegeven. Door zijn feitelijke, precieze beschrijving probeert hij greep te krijgen op het onbegrijpelijke dat in zijn leven gebeurd is. Het gedicht tilt dat gegeven echter boven het concrete verhaal uit. Voor het jaartal 1943 kun je een ander jaartal invullen, een andere vader van veertig en een kind van tien. Helaas zien wij dagelijks vaders en kinderen in het puin wroeten naar hun familieleden.

Als wij de Tweede Wereldoorlog gedenken, is het goed om ons te realiseren dat elke oorlog, waar dan ook, een ramp is, met op het individuele vlak meestal alleen maar verliezers. Dat is wat je in dit gedicht kunt lezen.