Enkele hoofpersonen uit Genesis en Exodus, Jozef en Mozes, zijn beide verbonden met Egypte. De verhalen zijn overbekend: Jozef die ontvoerd wordt naar Egypte, daar opklimt tot een hoge functie aan het hof; Mozes die zijn volk leidt uit het slavenhuis van Egypte. Maar heeft dat allemaal echt op die manier plaatsgevonden? Met andere woorden: kun je één op één archeologische vondsten in Egypte terugvinden die deze verhalen staven?

Egyptologen, mensen met diepgaande kennis over de geschiedenis van het oude Egypte, blijven meestal liever ver van bijbelwetenschap vandaan. Er zijn erbij, die grofweg ontkennen dat er Joden in Egypte geleefd hebben, die daarmee de verhalen naar het rijk van fabelen en mythen verwijzen.

Daarom vond ik het zo verrassend dit boek onder ogen te krijgen, van een Leuvense Egyptoloog, die jaren en jaren gefascineerd geweest is door die bijbelse verhalen en het verblijf in Egypte. Dit boek is het resultaat van haar onderzoek – wetenschappelijk, maar bijzonder helder geschreven. Het is ook fraai uitgegeven, met prachtige illustraties. Het valt in drie delen uiteen.

Het eerste deel beschrijft de Levant (ik stel dat nu voor het gemak maar even gelijk aan Kanaän) als kruispunt en strijdtoneel van grote beschavingen: de Egyptische aan de ene kant, de Assyrische aan de andere kant. Dat deel beschrijft levendig hoe via de belangrijkste handelswegen juist in de Levant volop handel en strijd was. Hoe Egypte in tijden van verzwakking last had van oprukkende woestijnvolkeren, en hoe leden van die volkeren allerlei werkzaamheden voor Egyptenaren uitvoerden, maar ook konden opklimmen tot hoge posities. Dit deel is heel interessant, maar ook wel wat taaie kost voor niet-historici.

Het tweede deel gaat tot in detail in op de bijbelse verhalen over Jozef en Mozes. Marleen Reynders probeert plaatsen die in die verhalen voorkomen te herleiden tot historische plaatsen (in Egyptische bronnen genoemd en/of bekend uit archeologische vondsten). Door welke ‘zee’ is Mozes bijvoorbeeld getrokken… Ze volgt Jozef en Mozes vanuit Egyptisch perspectief, en dat levert ook verwarrende inzichten op. Plaatsen we hun geschiedenis in de dertiende eeuw vóór Christus, hoe kan het dan dat er tegelijk elders een plaats genoemd wordt die pas in de tiende eeuw gesitueerd kan worden? Spannende kost, met voor mij toenemende fascinatie.

Het derde deel heb ik werkelijk met rooie oortjes gelezen. Daarin komt de wordingsgeschiedenis van de Tora (waar het bijbelboek Exodus natuurlijk deel van uitmaakt), naar voren. Die blijkt veel complexer te zijn dan wij denken, je kunt de structuur van de daarin opgetekende verhalen vergelijken met geologische aardlagen. De bewoners van Kanaän hebben tradities, teksten, verhalen opgepikt en verwerkt in hun eigen verhaal. Je merkt soms dan ook dat verhalen niet helemaal logisch op elkaar aansluiten – dat doen aardlagen ook niet.

Is de exodus een historisch feit? In haar slotbeschouwing zegt Marleen Reynders dit erover: ‘(…) dat hoewel het exodusverhaal wel degelijk thuishoort in de geschiedenis, het zelf niet als geschiedenis gelezen kan worden’. Een magistrale zin om te herkauwen – deze studie heeft mij met nog weer andere ogen naar de Tora laten kijken, en nee, mijn geloof niet ondergraven. Dat een verhalencultuur zo’n prachtig verlossingsverhaal oplevert – dat is wonderbaarlijk.

Marleen Reynders, Exodus: De impact van een Bijbelse migratie
Gorredijk: Sterck & De Vreese, 2022.
ISBN 978 90 561 5590 2 | € 34,95 | 368 pagina’s

Het boek is tijdelijk niet leverbaar. Hopelijk komt er snel een herdruk