Een Israëliet jubelt meer dan drieduizend jaar geleden bij het aantreden van een sterke leider: Koning Saul. Een Duitser jubelt in 1933 bij de benoeming van Adolf Hitler tot rijkskanselier. Een Nederlandse PVV-stemmer juicht op 22 november 2023 omdat Geert Wilders met zijn partij (de PVV) dicht bij het centrum van de macht is beland. Wat hebben die Israëliet, die Duitser en die PVV-stemmer gemeenschappelijk? Ze snakken alle drie naar een sterke leider.

Waarom? Daar is onderzoek naar gedaan aan de RUG: “Het blijkt dat hoe sterker de dreiging van buitenaf is, hoe groter de behoefte van mensen aan een sterke leider is.”

Een sterke leider is iemand die snel beslist en handelt, vooral niet eindeloos vergadert, compromissen sluit of een fout toegeeft. Een sterke man belooft rust, veiligheid en stabiliteit. Dat slaat vooral aan in het Oosten: in Roemenië en Noord-Macedonië is tachtig procent voorstander. Maar ook Nederland scoort hier hoog.

Onrustig
De behoefte aan een sterke leider neemt toe in Europa, volgens de Atlas of European Values. Mark van Vugt, hoogleraar organisatiepsychologie aan de Vrije Universiteit (VU) beaamt deze ontwikkeling. “Het is in toenemende mate onrustig in de wereld, met de dreiging van terrorisme, de vluchtelingenstromen en de naweeën van de economische crisis, waar de bestaande machthebbers in de ogen van het volk geen antwoord op hebben. Dan zie je dat de behoefte aan sterke, autoritaire leiders toeneemt.”

De geschiedenis leert dat sterke mannen uiteindelijk vooral goed voor zichzelf zorgen, geen kritiek dulden en zelden flink genoeg zijn om hun verlies te erkennen. Ook krijg je ze nooit meer weg. Daar weten we in Europa alles van.

Nooit weer
De vruchten van het dictatorschap van Adolf Hitler waren bitter. “Dit mag nooit weer gebeuren,” zeiden twee mensen tegen elkaar. De naam van de ene was Jean Monnet, een invloedrijke ambtenaar, die veel advieswerk voor de Franse regering deed. De ander heette Robert Schumann. Zijn wortels lagen in Luxemburg. Hij maakte deel uit van de Franse regering: hij was minister van buitenlandse zaken.

Monnet en Schumann ontwierpen samen een briljant plan, dat moest voorkomen dat er opnieuw oorlog zou ontstaan tussen Europese staten. Met name Duitsland en Frankrijk waren door de eeuwen heen geduchte rivalen van elkaar geweest.

Om de macht te breken van deze grootmachten en die macht meer te spreiden, stelden Schumann en Monnet voor de Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal op te richten: deze EGKS maakte met name een oorlog tussen Frankrijk en Duitsland materieel onmogelijk, door de hele Frans-Duitse productie van kolen en staal te plaatsen onder een gemeenschappelijke Internationale Hoge Autoriteit. Kolen en staal zijn de belangrijkste grondstoffen voor de productie van wapens.

Vaders van Europa
Het zogenaamde Schumann verdrag werd door zes landen ondertekend in 1952. Nederland deed ook mee. Duitsland, Frankrijk, Italië en de Beneluxlanden moesten openstaan voor de bemoeienis van anderen bij het winnen van kolen en de productie van staal. Deze EGKS werd de wieg van de Europese Unie. Schumann en Monnet bedachten en maakten deze wieg. Het leverde hun de eervolle titel op: ‘Vaders van Europa’.

Vanzelfsprekend ging het Schumannplan over economisch herstel, maar de belangrijkste drijfveer van de founding fathers van Europa was vrede. De verschrikkingen van een dictatuur hadden hun een belangrijke les geleerd: nooit meer zoveel macht neerleggen bij een man met zijn trawanten.

God weerspiegelen
Ik heb niet kunnen ontdekken of Monnet en Schumann het Oude Testament hebben gebruikt bij hun spreidingsactie van macht. Het had gekund, want het scheppingsverhaal in Genesis 1 gaat over macht. Man en vrouw krijgen samen macht over onder andere de dieren. Ze moeten heersen over de vissen, de vogels, et cetera. Die moeten onder hun gezag gesteld worden. Dat doen de man en de vrouw. Samen weerspiegelen ze zo God. Samen vormen ze een gemeenschap, waar de macht wordt verdeeld.

Macht voor de gemeenschap
Deze God is zogezegd niet ‘vies’ van macht. Maar hij geeft de macht aan een gemeenschap. Hij spreidt de macht. Genesis 1 laat zien hoe krachtig macht is. Willem Barnard noemt macht uitoefenen ‘boetseren met radioactieve klei’.

In de huid kruipend van Monnet en Schumann, denk ik dat zij wat betreft Europa alert zouden zijn op drie dingen:

1. Geloof dictators niet, die te veel macht naar zichzelf toetrekken. Zij regeren op de manier van de volkeren, dat wil zeggen in ongerechtigheid.
2. De belangrijkste kernwaarde van de Europese Unie is vrede. Geen oorlog in lidstaten en tussen lidstaten. Vrede is meer dan de afwezigheid van oorlog. Vrede is shalom: heelheid, harmonie, een veilige schuilplaats hebben. Vrede en gastvrijheid zijn zussen. Daar hoort geen Fort Europa bij. Tenzij ook anderen daar mogen schuilen.
3. Binnen de Europese Unie macht blijven spreiden. Dat maakt processen langzaam en rommelig. Maar: de rommeligheid van de democratie is beter dan de strakke orde van een dictatuur.