Als eerste vrouw in de lange geschiedenis van de Rijksuniversiteit Groningen (RUG) was prof. Wijmenga er rector van 2019 tot 2023. In de kranten verschenen bij haar aantreden en ook weer bij het overdragen van het rectoraat aan haar opvolger artikelen met koppen als ‘van mavo naar rector’.

Ze doorliep de mavo, ging naar een voorbereidend jaar voor het hbo, studeerde af en wilde toen aan het werk. Degene die haar bij een sollicitatie trof, stimuleerde haar om verder te studeren. Na uitgeloot te zijn voor geneeskunde werd het biologie aan de RUG en met die achtergrond kwam ze in aanraking met de genetica. Sindsdien is dat haar werk- en aandachtsgebied geworden en gebleven.

Ze studeerde af, promoveerde vervolgens in Leiden en kreeg na een periode in de Verenigde Staten een aanstelling in Utrecht, waar ze in aanraking kwam met een kinderarts die haar motiveerde genetisch onderzoek te doen naar coeliakie oftewel de glutenallergie. Gluten zitten in bijna alle ‘normale’ producten waar granen, met name tarwe, in verwerkt zitten; naast brood, pasta en koekjes is er ook veel verborgen gluten zoals in bier of geneesmiddelen. De ziekte komt voor bij ongeveer één procent van de bevolking en manifesteert zich in eerste instantie in de darm. Daar is Cisca Wijmenga zich op blijven richten. Ze werd hoogleraar humane genetica in Utrecht en sinds 2007 in Groningen aan het UMCG, waar haar onderzoek zich heeft verbreed naar onderzoek naar darmgezondheid en de rol van darmbacteriën die daar leven.

Onderbuikgevoel
Wijmenga is een autoriteit op het gebied van het in kaart brengen van genen die wereldwijd verantwoordelijk zijn voor chronische ziekten. Als specialist in zowel coeliakie als darmbacteriën is het niet vreemd dat de titel van haar preek ‘gut feeling’ heet. Meestal wordt dat vertaald met ‘onderbuikgevoel’, wat vaak een negatieve connotatie heeft, maar je kunt het ook intuïtie of het ‘het zesde zintuig’ noemen.

Maakbaarheid
Op de warmste dag van dit jaar neem ik met haar de preek door die in grote lijnen al klaar is. Met op de achtergrond de muziek van de Keiweek spreken we over de mogelijkheid om preventief te werken aan het voorkomen van chronische ziekten als diabetes type 2 door studie te doen naar genetische componenten van deze vorm van diabetes. Komt dit in de buurt van de maakbaarheid van de mens? Volgens Wijmenga niet, maar ze is wel van mening dat we risico’s op het krijgen van chronische ziekten zelf kunnen beïnvloeden. We kunnen onze verantwoordelijkheid nemen wanneer factoren die van buiten komen – zoals voeding, fysieke activiteit – een aandeel hebben in het ontstaan van chronische ziekten.

Dat kunnen we doen als we in de supermarkt onze boodschappen doen. Waarom liggen de ultrabewerkte producten (lekkere dingen met veel suiker en vet) altijd op ooghoogte in de supermarkt en de gezonde producten meestal ergens hoog in een schap? Op de markt in Groningen worden veel gezonde producten verkocht, maar toch komen bepaalde groepen Stadjers niet naar de markt voor hun wekelijkse boodschappen. Er zou veel meer aandacht voor preventie moeten zijn om diabetes en obesitas te voorkomen.

Bacteriën
In de preek zal prof. Wijmenga eerst ingaan op de ‘gut’ van gut feeling, waarbij zij ons meeneemt in de wondere wereld van darmstelsels en bacteriën die verantwoordelijk zijn voor ziektes, maar ook kansen bieden voor herstel en genezing. Zonder al die miljoenen darmbacteriën is menselijk leven niet mogelijk. Dat wij leven danken wij, biologisch gezien, aan een grote variëteit van bacteriën die allemaal verschillend zijn en verschillende rollen hebben in de dynamiek van ons mens-zijn.

Verscheidenheid
In het tweede deel van de preek horen we dat wat geldt voor een individu ook geldt voor een samenleving. Waar de diversiteit verdwijnt en een monocultuur ontstaat, daar zijn alleen maar verliezers. Dat is in de natuur een gegeven, maar ook in de menselijke samenleving. Wijmenga deelt haar zorgen daarover en roept op tot het omarmen van verscheidenheid als fundament van onze samenleving.

Eerbied voor het leven
De ethiek van Albert Schweitzer (1875-1965), die dat samenvatte in eerbied voor het leven, spreekt haar aan. Schweitzer zag in zijn tijd al de contouren van een milieucrisis en hij was vredesactivist. Voor zijn werk ging hij naar Lambarene om daar leprapatiënten met eerbied en respect te verzorgen en te behandelen. In Europa gaf hij orgelconcerten waarvan de opbrengst ging naar zijn hospitaal in Afrika en naar het houden van lezingen over de gevaren van de atoombom. Ook die bom tastte de eerbied voor het leven aan. Hij kreeg voor dit werk de Nobelprijs voor de Vrede.

Eerbied voor het leven is een drijfveer in het werk van Cisca Wijmenga. Als je met respect en eerbied omgaat met een ander, dan kan het niet anders of dan zal het goedkomen, hoe dan ook. Met dat vertrouwen doet zij haar werk in wetenschappelijk onderzoek en in haar bestuurlijke werkzaamheden, maar ook als vrijwilliger bij de voedselbank wil ze een steentje bijdragen aan het welzijn van de wereld om haar heen. Daarin erkent ze haar verantwoordelijkheid en ze vindt het daarom ook goed dat de remonstranten elke zondag weer dat woord ‘verantwoordelijkheid’ laten klinken, aan het begin en aan het einde van de dienst.

Verantwoordelijkheid als een ‘gut feeling’ voor het uitdragen van eerbied en respect voor alles wat leeft.

Preek van de Leek: Gut feeling
De Preek van de Leek is ontstaan in 2008. De theologe Abeltje Hogenkamp bedacht dat naast de professionele predikers er ook altijd anderen zijn die een goed verhaal te vertellen hebben. Opiniemakers, influencers met diepgang, cabaretiers en wetenschappers die heldere inzichten hebben over de samenleving van vandaag de dag. Zij nodigde als eerste Bas Heyne uit. De Preek van de Leek wordt sindsdien op meerdere plaatsen in het land gehouden. In Groningen is de Remonstrantse Gemeente een van de kerken die jaarlijks een Preek van de Leek organiseert. Dit jaar op 22 september om 10:30 uur in de Remonstrantse kerk, Coehoornsingel 14. U bent van harte welkom!