Volgens Trouw is dit een verrukkelijk boek dat leest als een schelmenroman, waar ik het wel mee eens kan zijn. In de appendix staat een lijst van de belangrijkste auteurs en hun egodocumenten die in dit prachtig vormgegeven, rijk geïllustreerde boek voorkomen.

De inleiding begint met de woorden van jurist en priester Franciscus Dusseldorpius (1567-1630) over de gebeurtenissen in de Nederlanden die ongeveer begonnen met zijn geboorte en voortduurden tot hij op leeftijd en als balling in 1615 vanuit Keulen zijn pen ter hand nam. Door het hele boek heen komen we hem vaak tegen. Zo ook Cornelis Plemp, die verbleef in literaire kringen en in de literaire salon in Muiden bevriend raakte met P.C. Hooft. In de aantekeningen van Plemp staat het mirakel van 1345 vermeld, de beroemdste episode uit het Amsterdamse katholieke verleden.

We komen veel te weten in dit boek. Bijvoorbeeld over de Communicatieve Herinneringen uit de beschrijvingen van de begijn Cornelia Occo en Agatha Loen. Over pelgrimage naar Heiloo. Over de kloppen (katholieke vrouwen die een kuisheidsgelofte aflegden in de tijd dat kloosterorden verboden waren in de Republiek) die bidprentjes verspreidden onder gelovigen. In het dagelijks leven was zo’n bidprentje een talisman, wat de seculiere geestelijkheid fel bekritiseerde.

De semireligieuze dresscode van de kloppen maakte duidelijk dat zij wars waren van materiële geneugten. De kroniekschrijvers Tryn Oly en Arnold Waeijer beschreven de doodkleding (habijt) en protesteerden tegen het protestantse keurslijf waar de katholieken in gedwongen werden.

Dan had je ook de relieken, voor de katholieken in de zeventiende eeuw niet zomaar devotionele objecten: het waren tastbare stukjes heiligheid. Ze werden verdeeld in kleinere stukjes waardoor ze op steeds grotere geografische schaal konden worden verspreid.

De katholieke klanklandschappen verstomden niet helemaal, ondanks de calvinistische maatregelen. De uit de middeleeuwen stammende gedachte dat aardse kerkmuziek de weergalm van hemelse koren op aarde was maakte – en maakt nog steeds – sterke emoties los. De auteur onderzocht hoe het klonk om katholiek te zijn in de Republieke: specifiek een historisch-antropologisch onderzoek naar de rol van muziek in het dagelijks leven van de individuele katholieken in een gereformeerde context.

Een lang hoofdstuk over de katholieken in de Generaliteitslanden leert ons dat deze in kerkelijk opzicht een afwijkende gezagsstructuur kenden. Nog is er verschil tussen Brabant en het land boven de rivieren. Zelf ervoer ik dat eind jaren zestig toen ik als gereformeerd meisje van boven de rivieren met mijn roomse vriendje in Breda kennis moest maken met zijn schoolvrienden. Die hadden het niet zo op meisjes van boven de rivieren voor ‘Onze Pim’. Ook de gereformeerde predikant die ons later trouwde deed dat alleen als hij beloofde gereformeerd te worden. De preek bevatte veertig jaar woestijn in een ijskoude kerk in Koudekerk aan den Rijn. Ik miste hem enorm bij het lezen van dit boek. Als misdienaar en door onderwijs van de Jezuïeten heeft hij altijd de kennis gehouden van de katholieke opvoeding en scholing, daar kon geen gereformeerde kerk aan voldoen.

Eind zestiende, begin zeventiende eeuw telde de Republiek nogal wat gemengde huwelijken waar de ene echtgenoot de religie van de ander overnam. Meestal veranderde de vroegere ‘ketter’ in een goed katholiek zonder dat dit inhoudelijk veel om het lijf leek te hebben, volgens de verhalen van Tryn Oly. Ook Jansenisten bekeerden zich vaak tot het roomse, vaak op het allerlaatste moment, omdat ze geen risico met hun zielenheil wilde nemen.

Dat de katholieken zich begin achttiende eeuw met hun lot hadden verzoend, ging gepaard met een verandering in geloofsbeleving. De devotie bleef belangrijk, maar de toonzetting verschilde enorm.

Carolina Lenarduzzi, Katholiek in de Republiek: De belevingswereld van een religieuze minderheid 1570-1750
Nijmegen: Uitgeverij Vantilt, 2020
ISBN 978 94 6004 476 2 | € 29,50