Velen zullen de klokken van de Martinitoren op 4 en 5 mei gehoord hebben. Maar hoe verschillend klonken ze op deze dagen! Het speciale, wat omfloerste geluid op de vierde en dan op Bevrijdingsdag het jubelende geluid van de klokken over de stad heen. We horen ze wel vaker, zoals ’s zondags als de klokken oproepen voor de dienst. Maar hoe zit dat nu eigenlijk met dat luiden en wie doen het? Ik ging op bezoek bij Jan Roeland, voorzitter van het Groninger Klokkenluidersgilde en ook een van de luidmeesters.

Luidmeesters, wat zijn dat?
“Het Groninger Klokkenluidersgilde heeft ongeveer vijftig leden, waarvan zes luidmeesters. Zij zijn sleutelhouders voor de toren en de luidzolder en verantwoordelijk voor de luiding. Bij het luiden moet minimaal één luidmeester aanwezig zijn, om ervoor te zorgen dat het luiden goed en veilig verloopt. Je hebt tenslotte te maken met klokken die een heel gewicht hebben en sommigen zijn ook al heel oud.”

Het Groninger Klokkenluidersgilde luidt de klokken van zowel de Martinitoren, als ook van de Akerk. Beide torens zijn trouwens in eigendom van de gemeente Groningen. In 1798, tijdens de Franse Tijd, werden alle kerktorens als militaire objecten gezien en daarom door de staat in beslag genomen en later ook niet meer teruggegeven. Wel werden de torens midden negentiende eeuw overgedragen aan de gemeenten en zo is het gebleven. Ook de klokken in de torens, de luidklokken en het carillon, zijn eigendom van de gemeente.

Luidmomenten
Iedere zondag worden de klokken van de Martini om 11:15 en 16:45 uur tien minuten geluid. Daarnaast worden respectievelijk op de tweede en laatste zaterdag van de maand om 17:00 uur de klokken van de Akerk en de Martinitoren tien minuten geluid. Ook zijn er bijzondere gelegenheden waarbij de klokken geluid worden, zoals in de paasnacht en de kerstnacht, maar ook op Koningsdag, 28 augustus, bij de Van der Leeuwlezing, 11 november en Oud- en Nieuwjaar. 11 november is niet alleen Sint-Maarten, maar ook de verjaardag van het Gilde, dat in 1982 opgericht is. “Het aparte gelui op 4 mei heet beieren, waarbij de klepel wordt bewogen, maar de klok niet. Ook bij begrafenissen wordt er anders geluid: men noemt dit kleppen. Dan wordt zo geluid dat de klepel aan één kant van de klok komt.”

Een trucje voor de bezetter
De klokken van de Martinitoren worden geluid op de luidzolder, onder de eerste trans. In de klokkenstoel (boven de eerste trans) hangen twaalf klokken. De drie oudsten (Salvator, Grote Borger en Kleine Borger) werden door Van Trier gegoten in 1577 en 1578 ‘op locatie’, te weten op de Rademarkt te Groningen. Vandaar zijn ze over ronde balken naar de Martini getransporteerd en met behulp van katrollen en paarden de toren in gehesen. In de Tweede Wereldoorlog dreigden ze uit de toren verwijderd te worden, maar omdat Seyss-Inquart een groot liefhebber van beiaards was en hoogstpersoonlijk de beiaard van de Martini als beschermd cultuurgoed had aangewezen, heeft een aantal slimme Groningers met ijzerdraad en hamers visueel de grote klokken ‘aangesloten’ op de beiaard. Toen de klokkenvordering begon, wees men de vorderaars op de verbinding met de beiaard én benadrukte dat Seyss-Inquart de beiaard beschermd had verklaard. De klokken bleven hangen… In de jaren zestig van de vorige eeuw kwamen er nog vier klokken bij en midden jaren negentig nog eens vijf klokken.

Noodklok
En dan is er nog de dertiende klok, de ruimstraatklok, die niet in de klokkenstoel hangt, maar vlak achter de galmgaten aan de zuidzijde van de toren. De ophanging van de klok maakt dat deze een heel herkenbare en enigszins onvoorspelbare cadans heeft waardoor geregeld een paar slagen worden gemist. De Ruimstraatklok is gegoten door Jan Christaan Borchardt uit Enkhuizen voor het bedrag van 383 gulden en is in 1764 in gebruik genomen. “Deze ‘noodklok’ werd zelden geluid; in de laatste decennia is de klok alleen geluid voor de klimaatactie in 2018. Tijdens de coronaperiode in 2020 en 2021 vervielen er veel kerkdiensten. Er was dan ook geen oproep van de verschillende luidklokken om de diensten te bezoeken. Wel luidden wij op de zondagen op de oorspronkelijke tijden bij wijze van uitzondering de Ruimstraatklok, met als boodschap ‘corona krijgt Groningen er niet onder!’. Vanaf januari 2021 tot en met april 2021 werd voor het eerst sinds de Tweede Wereldoorlog de avondklok weer ingevoerd. Groningers mochten na negen uur (later na tien uur) niet meer op straat zijn. In deze periode heeft ons Gilde iedere avond de Ruimstraatklok geluid. Ook is hij gebruikt bij de actie ‘Groningen luidt de Noodklok’ in het kader van de aardbevingsellende.”

De klokkenluiders
Natuurlijk wilde ik ook weten hoe Roeland zelf klokkenluider geworden is. “Ik zou jaren geleden eens ergens met een vriend naartoe gaan, maar onderweg moest hij nog even de Martinitoren op, omdat hij moest luiden. Toen heb ik even mee mogen luiden.” Wat voor hem belangrijk is: de traditionele gebeurtenis. Aardig is dat het Gilde een dwarsdoorsnede van de bevolking laat zien en tegenwoordig ook een aantal vrouwelijke leden heeft. Om regulier lid van het Gilde te kunnen worden, moet je wel zestien jaar zijn, maar er is wel eens iemand al met dertien jaar aspirant-lid geworden. Hij was toen wel een van de jongste klokkenluiders van Nederland.