De bezoeker die de drempel overstapt naar de tentoonstelling over Maria Magdalena wordt meteen geconfronteerd met de beelden die in de moderne populaire cultuur over haar de ronde doen. In een videopresentatie vertelt Herman Pleij van Maria als verleidelijke vrouw of geliefde van Jezus in films en boeken van 1927 tot 2003. Maria Magdalena is al tweeduizend jaar lang onderwerp van discussie en artistieke verbeelding.

Tot 9 januari 2022 is de tentoonstelling in het Catharijneconvent in Utrecht te bezoeken en ik kan u alleen maar aanraden dat te doen. De schilderijen – van Middeleeuwen tot heden –, de videoclips, de interviews en de verhalen van deskundige kerk- en cultuurhistorici zullen uw oog en geest prikkelen. Al met al kan het bezoek een fantastische ervaring zijn.

De evangelisten
Eigenlijk is het verhaal van Maria Magdalena zoals zich dat in de Bijbel ontvouwt veel spectaculairder dan wat er in de populaire volkscultuur van gemaakt wordt. Maria is afkomstig uit het vissersdorpje Magdala aan de oever van het meer van Galilea. Zij behoort tot de trouwe volgelingen van Jezus en zal, vergezeld van Maria, de moeder van Jezus, zijn kruisiging meemaken. Maria Magdalena is de eerste die zijn graf bezoekt, zo vertellen alle vier evangelisten, om te ontdekken dat het graf leeg is. Het verhaal in het Johannesevangelie is het uitgebreidst: ze spreekt met de tuinman in wie ze Jezus zal herkennen. Zij is daarmee ook de eerste die de opgestane Heer ontmoet. Ze spoedt zich naar de discipelen om hun te vertellen wat ze gezien heeft en wat haar conclusie is: Jezus is opgestaan. Het is een getuigenis dat in de harde koppen van de broeders eerst maar slecht wil doordringen. In de tentoonstelling liggen de bijbels opgeslagen bij de vier evangeliën, zodat de bezoekers haar getuigenis zelf kunnen nalezen, daarbij gadegeslagen door de evangelisten wier portretten aan de muur hangen.

Gnostici
Maria Magdalena komt ook voor in teksten uit de begintijd van het christendom, die in 1945 werden aangetroffen in Egypte. Ze is in deze teksten een wijze vrouw die in voortdurende dialoog is met Jezus. Er is sprake van een Maria-evangelie en de teksten geven zelfs aanleiding tot de veronderstelling dat Maria Magdalena de auteur is van het Johannesevangelie. Wat er ook van zij, de gnostische inhoud (“in ieder mens is een vonk van het goddelijke neergedaald”) valt niet goed in de jonge Kerk: in 367 gaat de patriarch van Alexandrië, Athanasius, in zijn paasbrief tekeer tegen de inhoud van deze teksten en schrijft de gelovigen voor dat ze moeten worden verbrand. Zestienhonderd jaar later blijkt dat de Egyptische kloosterlingen ongehoorzaam zijn geweest aan hun bisschop: ze hebben de teksten verstopt in een 52-tal kruiken.

De positie van Maria Magdalena in de Kerk
Nog opwindender wordt het expositieverhaal als de VU-hoogleraar Manuela Kalsky aan het woord komt. Zij neemt de ondergeschoven positie van de vrouwen in de kerk op de korrel. Want Petrus wordt in de jonge kerk uitgeroepen tot de rots waarop de Kerk is gebouwd, maar heeft Maria Magdalena niet veel betere papieren? Zij moest notabene de apostelen overtuigen van de opstanding van de Heer. In de vroege christelijke gemeenten hebben vrouwen geen andere positie dan mannen: zij preken en bedienen ook de mis. Maar in de de christelijke gemeenschappen omringende maatschappij domineren de mannen en aan die cultuur weet de Kerk zich niet te onttrekken. De keuze van de samenstelling van de Bijbel wordt door mannen gemaakt en het moet dus geen toeval zijn dat het evangelie van Maria buiten de codex valt. Wellicht speelt de positionering van Maria in de gnostische richting ook een rol in de keuze van Petrus als grondlegger en eerste paus. Kalsky kan niet nalaten te speculeren over de gevolgen die de keuze voor de positie van de vrouw heeft gehad. Hoe anders zou die zijn geweest als de Kerk anders had beslist.

Maria Magdalena als berouwvolle zondares
Er doemt voor de nagedachtenis van Maria Magdalena nog een ander probleem op. Paus Gregorius de Grote (paus van 590-604) zal in een paasbrief de plank theologisch misslaan. Hij voegt de verhalen in het Nieuwe Testament over Maria Magdalena samen met die over Maria van Bethanië, zuster van Lazarus en een gevallen vrouw, en met het verhaal van de naamloze, schreiende vrouw die met haar haren de voeten van Jezus droogt. Het beeld van Maria Magdalena is daarmee dat geworden van de berouwvolle zondares die eerder in haar leven tegen de seksuele moraal zondigde. De schilders zijn maar al te gretig haar in de loop der eeuwen zó te schilderen.

De kerkelijke correctie
Het zijn uiteindelijk de pausen Paulus VI en Franciscus die hun collega uit vroeger tijden corrigeren nadat theologen al lang Gregorius’ dwaling hadden ontdekt. In plaats van berouwvolle zondares heet ze nu ‘apostel der apostelen’, een naam die ze ooit kreeg in de geschriften van Thomas van Aquino. Haar is nu met de apostelstatus een positie in de kerk gegund in harmonie met de ideeën van en over vrouwen in deze tijd.

Een hedendaags portret van Maria van Magdala
Egbert Modderman, die voor de Martinikerk in Groningen de zeven werken van barmhartigheid schildert, heeft ook Maria Magdalena geschilderd op groot doek. In een video-opname vertelt hij zijn verhaal met het schilderij aan zijn voeten. Ook bij hem leefde het beeld van Maria als berouwvolle prostituee. De pauselijke correctie bracht hem tot een soort van tegenactie tegen het traditionele beeld. Het gewaad van zijn Maria is niet, zoals op zovele voorstellingen, rood van de passie, maar wit van de zuiverheid, en haar houding ontleent hij aan die van dominante mannen die wijdbeens en uitgezakt in hun stoel zitten, zoals we Poetin soms zien zitten. Haar blik is de blik van een vrouw die weet dat ze honderden jaren is besodemieterd.

Wat wij ervan vinden
De expositie sluit af met de uitnodiging aan de bezoekers om een muntje te deponeren in een van de lange doorzichtige buizen die elk horen bij een van de beelden die van Maria Magdalena bestaan. De hoogste score tot nu toe is voor het beeld van een krachtige vrouw, dan volgt dat van de apostel der apostelen, de spiritueel ingewijde, de geliefde van Jezus, de ware getuige, de bekeerde zondares en tenslotte de wonderdoener. Het vroeger overheersende beeld van de bekeerde zondares is duidelijk het loodje aan het leggen ten opzichte van het favoriete beeld dat de maatschappij vandaag de dag van de vrouw koestert.

Tegenover de plaats van het opinieonderzoek is een prachtig portret uit 1887 opgesteld van de beroemde Parijse toneelspeelster Sarah Bernhardt als Maria Magdalena. Ze heeft een schedel in de hand, het attribuut dat aangeeft dat ze als mediterende Maria van Magdala wordt afgebeeld. Ze kijkt ons, bezoekers aan alsof ze er het hare van denkt.