“Niet omzien,” roep ik, denkend aan de gigantische kerkelijke kaalslag in ons land. We praten over de inhoud van de aflevering van Kerk in Stad die gewijd zal zijn aan het vijfentwintigjarig jubileum van ons blad. Maar het redactieteam vindt dat dit nummer niet kan zonder een terugblik op het kerkelijk leven van de laatste decennia. Sterker, ik kan daar mooi over schrijven want ik had ‘het’ meegemaakt.

Ik ben opgegroeid tijdens de nadagen van de opbloei van de Hervormde Kerk na 1940-1945. Wie in Groningen studeerde, viel in handen van ds. M.A. Krop, de predikant ‘bij de universiteit’ zoals hij zich graag liet noemen. Zijn geloof viel samen met zijn liefde voor de Hervormde Kerk die hem veel vreugde en aardigheid – de Duitser spreekt van Spass – bezorgde. Het was die geloofsopvatting die hij aan zijn catechisanten probeerde over te dragen. Hij heeft de samensmelting van de Hervormde Kerk en de Gereformeerde Kerken niet meer meegemaakt, toen in de discussies de opvatting opdook dat de Hervormde Kerk als ‘een planting Gods’ moest worden gezien, maar ik weet zeker dat hij van het gebruik van dat begrip zou hebben genoten.

Over het idee van kerkelijke fusies in de protestantse wereld had hij de in mijn ogen merkwaardige opvatting dat deze volgens het stramien van de geschiedenis moesten verlopen: eerst moest de zeventiende-eeuwse breuk met de remonstranten worden hersteld voor sprake kon zijn van een samensmelting met de gereformeerden. Dat je voor hetzelfde geld andersom kunt redeneren was hem niet duidelijk te maken. Maar zo is het wel gegaan: de jongste breuk is het eerste geheeld. En volgens mij voelen de niet-gefuseerde remonstranten zich wel behaaglijk bij het voortduren van de breuk. De fusie van ‘hervormd’, ‘gereformeerd’ en ‘luthers’ heeft ook aan de basis gelegen van de uitgave van Kerk in Stad. Helaas, ook de kerkelijke samensmeltingen hebben niet kunnen verhinderen dat miljoenen protestanten (en katholieken) hun kerk vaarwel hebben gezegd.

Hoe wordt op de kerkelijke neergang die zo snel verloopt dat het perspectief dreigt van de teloorgang van het verschijnsel ‘kerk’ in ons land, gereageerd? Ik noem een viertal reacties uit achtereenvolgens de landelijke kerk (PKN), de Classis Groningen-Drenthe, predikant dr. Aarnoud van der Deijl en de redactie van Kerk in Stad.

Verwachten en ondernemen
Wat de PKN betreft valt mijn oog op een bericht van 3 september jl. waarin de verschijning wordt gemeld van een handreiking voor het openen van de vergadering als de kerkenraad zich buigt over het onderwerp ‘krimpende kerk’. De publicatie verschijnt in de serie ‘Hoopvol kerk zijn in een geseculariseerde tijd’. De handreiking maakt gebruik van de ideeën van de Amerikaans-lutherse theoloog Andrew Root: zijn grote verlangen is de kerken te helpen om overeind te blijven in een seculiere cultuur.

“We denken dat we met onze activiteiten, onze inzet van geld en vrijwilligers, het tij van de krimp misschien wel kunnen keren. Maar waar is in dit denken en handelen de bijbelse God? Wat ons te doen staat is ons te richten op Hem en de tijd te nemen om te ‘wachten’ op wat Hij gaat doen.” Is dit hoopvol? Troostend? Het klinkt vroom en werkt in ieder geval ontspannend voor de kerkelijke zwoegers. Het herinnert aan weleer, als de kerkgangers in navolging van Abraham Rutgers zingen van ‘Wie maar de goede God laat zorgen’ (Liedboek voor de Kerken, gezang 429). Overigens raadt de schrijver van de handreiking aan ook Lucas 2:25-35, het verhaal van Simeon, de man van de lofzang, te lezen wiens houding hij typeert als ‘wachten/verwachten’ op de vertroosting van Israël. Het gebruiken van het woord ‘verwachten’ hoeft ons in ieder geval niet te verhinderen om te ondernemen.

Strijd tegen kaalslag
Wie Root nooit zullen hebben gelezen zijn Henk van Dijk en Jan Hommes, resp. voorzitter en predikant (tot voor kort) van de Classis Groningen-Drenthe. Onvermoeibaar is het duo er in de afgelopen jaren op uit getrokken om paal en perk te stellen aan de kaalslag in de kerkelijke infrastructuur van hun classis. Er is – unicum in Nederland – door de classis een ‘regiopredikant’ aangesteld. In het nummer van 9 april 2024 publiceerden we een interview met Heleen Maat: ‘De kwetsbare gemeente’. Ook Henk van Dijk interviewden we over de kwetsbare gemeenten (19 december 2023).

Wat we zullen missen
Aarnoud van der Deijl schreef De toekomst van de kerk, een boek dat hij als ondertitel ‘een essay vol rouw en hoop’ meegaf, want de toekomst is steeds makkelijker voor te stellen zonder kerk. “Mijn loopbaan als predikant heeft zich geheel en al tegen het decor van secularisatie en ontkerkelijking afgespeeld. Toen ik in 1992 predikant werd waren er van de vijftien miljoen toenmalige Nederlanders nog zo’n vijf miljoen ingeschreven bij de voorlopers van de PKN; in 2021 gaat het om anderhalf miljoen Nederlanders op achttien miljoen inwoners.”

Het essay handelt niet over wat te doen aan de kerkelijke infrastructuur, het onderwerp dat Van Dijk en Hommes zo bezighield, maar gaat over de kerk als fenomeen. Hij noemt zeven plannen die naar zijn waarneming de kerk niet hebben kunnen redden, om zich in het volgende hoofdstuk de vraag te stellen wat we zullen gaan missen als er geen kerk meer is. Over die vraag interviewt hij een aantal mensen die de kerk verlaten hebben en naderhand meestal weer teruggekeerd. De lezer wordt geconfronteerd met heel persoonlijke ervaringen. Hij vraagt zijn gesprekspartners ook of ze hem kunnen troosten. Hij vat alle bevindingen samen in vierentwintig stellingen, waarvan de laatste luidt: ‘De kerk zou alleen al moeten blijven om te voorkomen dat we haar op een dag niet eens meer zouden missen’. Een persoonlijk, analyserend en inspirerend boek.

Innovatie is de redding
Kerk in Stad valt in het rijtje van kerkelijke manifestaties die in de toekomst mogelijk zullen verdwijnen. Natuurlijk wisten we dat de porti opliepen en het aantal abonnementen terugliep, parallel aan het aantal kerkleden. Maar we hebben daar nooit lang bij stilgestaan. We leden er niet echt onder. En ondertussen zijn we gaan denken als de boeren, dat innovatie onze redding is. In Kerk in Stad van 10 september hebt u kunnen lezen over onze trouvailles: ‘Kerk in Stad wordt gratis en digitaal’.

Wij schrijven door. We beleven er te veel vreugde en aardigheid aan om te stoppen. En zolang de Protestantse Gemeente bestaat, bestaat Kerk in Stad.