Hoe is de krimp van kerk en godsdienst – en de daarmee samenhangende betekenisverandering van geloof voor mensen in deze tijd te verstaan? Voor een uitzicht op toekomst is een historische terugblik nodig.

Rivier en landschap
De christelijke geloofstraditie is vele eeuwen lang geweest als een brede rivier, stromend door het landschap van de westerse cultuur. In veel opzichten bepaalde zij in dat landschap de kwaliteit van leven en samenleven van mensen. Het landschap en de rivier waren niet zonder elkaar te denken. Kerk en godsdienst vormden de bedding waarin de stroom van de traditie doordrong in het hart van het leven.

In de laatste eeuw en met name in de laatste decennia is een opmerkelijke verandering gekomen in dit beeld van landschap en rivier. De stroom lijkt smal geworden en op veel plekken lijkt de bedding drooggevallen. Is de stroom uitgedroogd of is het land ontoegankelijk geworden voor het water? Houdt de christelijke traditie op van betekenis te zijn waar kerk en godsdienst haar minder in hun bedding dragen?

Betekenisverandering
In hoeverre hebben de veranderingen in de tijd en cultuur van vandaag een aanwijsbare betekenisverandering van geloof tot gevolg? Veel mensen zijn in onzekerheid geraakt – of soms ook helemaal niet – over de veranderingen, die zich op het terrein van geloof en godsdienst voordoen. Het woord ‘crisis’ is niet van de lucht, als kerk en geloof ter sprake komen. Voor een aanzienlijk deel van een jongere generatie lijkt geloof in de vorm van kerkelijke godsdienstigheid van zeer geringe betekenis te zijn.

Dat geeft te denken – maar in welke richting? Doorgaans wordt de krimp van kerk en godsdienst regelrecht vereenzelvigd met betekenisverval van de christelijke geloofstraditie en de verdamping van de christelijke geloofservaring. Het bekende ‘stopwoord’ voor de christelijke traditie is in dit verband ‘secularisatie’, waarmee zowel de crisis zelf als de oorzaak ervan wordt aangeduid. Deze opvatting van secularisatie verdient minder steun dan ze krijgt. Sterker nog, het is te betwijfelen of deze benadering de huidige crisis in kerk en godsdienst op een vruchtbare manier verheldert en of het christelijk geloof van de toekomst ermee gediend is. Ik wil niet de feiten (veranderingen in kerk, geloof en godsdienst) ontkennen of de ervaringen van een crisis (onzekerheid, verdriet) onderschatten. Maar de christelijke geloofstraditie wordt in deze opvatting te snel vereenzelvigd met bepaalde, traditionele gestalten van geloven, die door kerk en godsdienst gedragen worden. En de moderne cultuur wordt te gemakkelijk als boosdoener gezien om wat zij kerk en geloof zou ‘aandoen’.

Onkerkelijk is niet onchristelijk
De geloofscrisis is allereerst een verstaanscrisis. De huidige onmacht om de traditionele gestalten van geloven als betekenisvol te verstaan leidt tot vervreemding van kerk en godsdienst als dragers van die geloofsgestalte. Dat is mensen niet aan te rekenen als oppervlakkigheid, onverschilligheid of ontrouw. Men zou kunnen zeggen: mensen verlaten de kerk, als de kerk mensen verlaat. Tragiek en schuld liggen hier met elkaar verweven. Als onkerkelijk niet samenvalt met onchristelijk, dan ligt in de vraag naar een ander verstaan van de christelijke geloofstraditie een cruciale opgave voor kerk en theologie als hoedster van een inspirerende traditie.

Ongebaande wegen
Een creatief omgaan met de christelijke traditie in de context van de hedendaagse cultuur kan over ongebaande wegen leiden. Voor sommigen gaat het hier bij voorbaat om dwaalwegen en uitverkoop, die de verwarring alleen maar vergroten. Anderen zien zich hier op een weg, die het zicht op een nieuwe horizon ontsluit. Zou het huidige erosieproces van kerk en godsdienst kunnen leiden tot een leerproces en een kritisch omdenken waar het gaat om het verstaan van de christelijke traditie? Ik houd het erop dat het genoemde erosieproces vooral de ‘(goede) oude tijd’ raakt en niet de betekenis van de christelijke traditie voor de toekomst aantast.

Christelijk geloof en de toekomst
Het is begrijpelijk dat de bezorgdheid over het christelijk geloof inzet bij de ons bekende gestalten van geloof (kerkelijke godsdienstigheid, religieuze rituelen, christelijke organisaties, etc.). Toch vraagt de overweging aandacht, dat het christelijk geloof wel eens een andere gestalte zou kunnen aannemen, dan die welke ons vandaag vertrouwd is. De ingrijpende veranderingen in de moderne cultuur en dus in het zelfverstaan van mensen spelen in dit nieuwe verstaan een grote rol. Dit inzicht is van belang, omdat het schuldgevoelens (bijvoorbeeld over kerkverlating van opgroeiende kinderen) en frustratie (over verlies van vertrouwd gedachtengoed) kan relativeren.

Maar een dergelijk verstaan is vooral van belang omdat het een nieuw zicht kan bieden op de uitdagingen, die er in de moderne tijd besloten liggen voor de reflectie op vragen van geloof en (religieuze) zingeving. Het beoogde inzicht wil dus ook enig uitzicht bieden. Wat zou dat uitzicht kunnen inhouden?