De novelle Ochtend en avond gaat over geboren worden en sterven. Het boek grossiert niet in diepe gedachtes en reflecties op dood en leven. De zin van het leven of het bestaan van God tellen niet zwaarder dan het eerste shagje en de eerste kop koffie van de dag.
Het boek kruipt in het hoofd van de hoofdpersoon. In het korte eerste deel is dat Olai die buiten de kamer wacht op wat zich daarbinnen afspeelt: de geboorte van het tweede kind, dat zijn vrouw Marta en hij niet meer hadden verwacht. Geboren worden gaat niet vanzelf. Leven spreekt niet vanzelf. Je bent getuige van de spanning bij Olai. Geen wonder, want je maakt het allemaal mee in zijn hoofd. Marta zal het toch wel overleven? Als het een jongetje is, zal hij Johannes heten. Naar Olais vader. De oude vroedvrouw Anna pendelt heen en weer tussen het ene vertrek en het andere. Zij houdt de boel bij elkaar. In het hoofd van Olai vormen zich onafgemaakte gedachtes. Ook over goed en kwaad, over God en de duivel. Je beleeft alles mee vanuit zijn perspectief: wat hij ziet, wat hij voelt, het meest gewone dat niet gewoon is. Het is een jongetje. Hij zal Johannes heten. En hij zal later visser worden, net als zijn vader.
Meer dan ooit ben ik me bewust waar ik de punten zet. De auteur zelf schrijft namelijk zonder punten. Het hele boek is een lange zin. Zo neemt het je op sleeptouw en maakt het dat je het in één adem uitleest. Tijdens het lezen overviel me de gedachte om het boek voor te lezen voor een publiek dat het een belevenis vindt om zich over te geven aan het geheim van leven en dood, zonder al te veel te denken.
In het langere tweede deel van het boek is Johannes de hoofdpersoon. Wat hij beleeft, maak je ook mee vanuit zijn hoofd. Zoals ochtend en avond beide de schemer kennen, zo geldt dat ook voor geboren worden en sterven. Het tweede deel gaat over gestorven zijn. Zoals licht en donker niet naadloos van elkaar gescheiden zijn, maar langzaam in elkaar overvloeien, zo is dat ook hier het geval. Aan het eind van het verhaal wordt duidelijk dat Johannes die nacht in zijn slaap is overleden. Maar aan het begin is hij net als elke dag opgestaan en begint hij de dag met shag en koffie. Er is iets. Maar hij weet niet wat. Alles is zwaarder, die ochtend – of is het lichter? Er volgt een zonderlinge dag waarop Johannes sleutelmomenten herbeleeft en belangrijke personages ontmoet, zoals zijn overleden vriend Peter. Langzaam daagt het je als lezer dat deze dag niet is als alle andere. Net als het Johannes daagt.
Als kind heeft Fosse na een val en veel bloedverlies een bijna-doodervaring gehad. Hij praat daar niet graag over. Maar het was vredig en mooi en vol glinsterend licht. Indirect zit die ervaring ook in dit boek. “Die ervaring heeft me fundamenteel veranderd, denk ik, misschien heeft ze wel een schrijver van me gemaakt.”
Omdat de auteur in 2023 bekroond werd met de Nobelprijs voor de Literatuur, is dit boek uit 2000 opnieuw uitgegeven in de Nederlandse vertaling. Waag je eraan, zou ik zeggen. Wie weet ga je dan ooit nog eens zijn magnum opus Septologie (2021) lezen: 800 pagina’s in een zin.
Jon Fosse, Ochtend en avond, vertaald door Marianne Molenaar
Zaandam: Uitgeverij Oevers, 2024
ISBN: 978 94 932 9083 9 | € 21,-
