In een boeiend, genuanceerd interview met schrijfster Martine van den Berg bij de EO, over het conflict in het Midden-Oosten tussen Palestijnen en Israëlieten, werd dit boek met die lange titel zijdelings genoemd. Martine van den Berg heeft jarenlang in Israël gewoond en gestudeerd (religie en archeologie). Door haar intelligente zienswijze en opmerkelijke standpunten werd ik zó geïntrigeerd, dat ik besloot het boek te kopen en te gaan lezen. En daar heb ik geen spijt van. Zij voelt voor mij als een geestverwant.
Alleen al de proloog van haar boek zou verplichte kost moeten zijn voor eenieder die in de gereformeerde zuil is opgegroeid, en zich daar min of meer aan ontworsteld heeft, of in elk geval zijn vragen daarbij heeft. Diezelfde worsteling staat daar compact en helder beschreven – niet als een abstract probleem, maar als een persoonlijke ontwikkeling. Ze noemt het opmerkelijk dat de eerste zondag van de Heidelbergse Catechismus het onderwerp van het menselijke lijden behandelt: Wat is uw enige troost, beide in leven en sterven? Hoe ze daaraan vasthield, totdat een vader van een klasgenoot uit het leven stapt, en een jaar later ook de moeder. Onrechtvaardig, noemt ze dat – en, merkt ze op: wie is de rechter van dit incapabele hof? Het hele boek, hoe historisch verantwoord en wetenschappelijk ook geschreven, is doordesemd met de vragen die de schrijfster zichzelf stelt, en haar pogingen tot antwoord. Daardoor heeft het voor mij meerwaarde gekregen.
Wij denken soms dat wij in de ergst mogelijke tijd leven: de crisissen stapelen zich op. Wij vergeten al heel snel voorgaande crisissen, en ontnemen ons daardoor de kans om ervan te leren. Met dat doel, ervan te leren, beschrijft ze gedetailleerd allerlei crisissen die de mensheid bedreigd hebben, te beginnen in de prehistorie, niet zo verwonderlijk voor een archeologe. Ze beschrijft niet alleen de crisis, maar ook het coping-mechanisme van mensen, de veerkracht. En bovenal: wat de gemene deler is in hoe wij crisissen te boven komen. Daardoor is dit boek, hoeveel ellende er ook in beschreven wordt, uiteindelijk toch… hoopvol.
Onmogelijk om dit rijke boek samen te vatten. Laat ik maar eens in een paar zinnen grofweg een van de ontwikkelingen benoemen die zij in haar hoofdstuk over de Zwarte Dood natuurlijk veel gedetailleerder beschrijft. Rond 1345 stak in Europa de pest de kop op. Dat kostte uiteindelijk bijna de helft van de bevolking het leven. Dat betekende ook dat priesters aan zieken niet meer het laatste sacrament durfden geven – voor zover er nog priesters over waren. En dan: zonder dat sacrament kwam je niet in de hemel. Daar werd wat op gevonden: je kon je inkopen in de hemel, door een aflaat. Ik stel het nu heel simpel voor natuurlijk. Die handel is toen zo’n beetje begonnen. Martine noemt dat de ‘commercialisering van het leed’. Die term bleef maar door mijn hoofd spoken. Ik bedacht opeens dat wij dat verschijnsel tegenwoordig nog steeds kennen. Al die spotjes op TV met zielige honden of hongerige kinderen: sms ‘Dier’ naar 4141, sms ‘Steen’ naar 7171 – voor drie euro gemoedsrust gekocht – wel geen zielenheil, maar toch zoiets. Om nog maar te zwijgen van de Vriendenloterij: goede doelen, het zal, maar vooral met de grootste prijzenpot voor ogen!
Als een boek mij op die manier aan het denken zet, dan vind ik dat een verdienste.
Martine van den Berg, Ontrafeld: Hoe rampen de wereld veranderen. Een geschiedenis van crisis en herstel
Amsterdam: Nijgh & Van Ditmar, 2023
ISBN: 978 90 388 1006 5 | € 27,99
