In kerk en wereld wordt het begrip ‘openbaring’ gebruikt om kennis/inzicht/geloof dat van God uit aan mensen toevertrouwd wordt aan te duiden. Maar wat houdt die kennis in?

Vaak wordt de kennis die openbaring aanreikt opgevat als een blauwdruk voor de toekomst van God uit. Er zou een vastomlijnd plan klaarliggen voor na vandaag. Bij dat plan hoort een doemscenario. De wereld vergaat, verwoestende natuurrampen luiden dat in. Verder: er vindt een keuring tussen mensen en volken plaats die bepaalt wie er mee mogen doen aan de toekomst. Die toekomst is trouwens niet op deze aarde, maar in een hemel.

Dit scenario komt voort uit een selectief gebruik van het laatste boek uit de Bijbel. Dat selectieve gebruik kunnen we in kerken vinden. Maar niet alleen daar. Ook in films, in politieke denkbeelden (denk aan Trump en zijn volgelingen) en op duistere websites van fundamentalistisch-christelijke en ultrarechtse groepen.

Enkelvoud
Opvallend trouwens hoe dikwijls in die kringen de titel van het laatste Bijbelboek verkeerd aangehaald wordt als ‘openbaringen’. Maar de naam is: ‘Openbaring van Johannes’, niet ‘openbaringen’. Het meervoud openbaringen suggereert dat het om een lijstje onthullingen gaat. De bijbelse naam bewaart het oude inzicht dat het om één enkele profetische waarheid gaat.

Onontkoombaar
Het manco van dit selectief gebruik is dat het bosbranden, oorlogen, vuile rivieren, de pest en covid, burgers die elkaar naar het leven staan, als onontkoombaar beschouwt. Het moet gebeuren, zo tekent de hemelse blauwdruk het. Het gevolg is een belabberd excuus: aan wat onontkoombaar is, kun je niets doen en hoeft vervolgens een mens, een burger of een politicus, dus ook niks te doen. Blijf vooral benzine tanken en je stekker in het stopcontact steken, het past allemaal in Gods plan met de wereld.

Gewoontes gekeerd
Stop! Blauwdruk is geen ‘open’ baring, open naar de toekomst van wat/wie gebaard wordt – blauwdruk is ‘gesloten’ baring. Waar kerk en wereld aan ‘blauwdruk’ vasthouden, leveren ze zich uit aan de ondergang waar het boek Openbaring voor waarschuwt.

Wat we nodig hebben is niet dat we met religieuze rugdekking afstevenen op een afrekening met mens en wereld (met uitzondering van de ‘happy few’). Wat we nodig hebben is dat ons destructieve gedrag en onze destructieve gewoontes gekeerd worden. Dat beoogt Johannes en zo toont hij zich profeet. Hij legt de misstanden en het onrecht van zijn tijd bloot en laat zien hoe verkeerd het af kan lopen als mens en wereld daarin volharden. En hij laat ook zien welke (God)gegeven mogelijkheden ontdekt kunnen worden. Die mogelijkheden openen een andere toekomst: ‘open-baring’. In zijn tijd en elke tijd. Niks blauwdruk.

Geen voorspelling, maar profetie
Gegeven mogelijkheden zien begint met afscheid nemen van wat we als normaal zijn gaan beschouwen: dat er een onontkoombare voorspelling klaarligt van hoe de toekomst er uit zal zien. Die ligt niet klaar.

Niet voor machthebbers
Een tweede stap is je het grote verschil bewust worden tussen de mensen voor wie Johannes zijn Openbaringsbrief schreef en de mensen die Openbaring er in kerk en wereld bijpakken om hun macht te verstevigen. Johannes schreef voor vervolgde mensen, mensen die tekort kwamen, mensen die vermalen werden tussen Romeinse instituties, mensen die door de toenmalige wereldhandel arm werden. Tegen hen zegt hij: instituties zijn draken, maar let op onverwachte mogelijkheden en hij noemt een gelijkenis van een vrouw die zal baren geholpen door de aarde. Hoop! En rouw om wat je verliest.

Maar in de geschiedenis van de kerk en van de wereld … wie pakken dit bijbelboek erbij? Zijn het niet zij die de macht van de kerk met eigen geloofsgelijk willen versterken? Zij die de zogenaamde onontkoombaarheid van rampen gebruiken om hun kwade praktijken voort te zetten? Of hun onverschilligheid om het lot van de arme? Ooit een traan daarom gelaten?

Deze aarde
En als derde: compassie met de aarde. Johannes wijst niet naar een andere aarde, maar naar deze aarde die een nieuw aanzicht kan krijgen. En hij wijst niet naar een hemel waar God woont, maar naar een wereld waar de volken samen zijn, de stadspoorten open en God midden tussen mensen woont.

Wat God aan de wereld ‘open-baart’ is geen geheime voorkennis, maar haar/zijn verborgen aanwezigheid. God open-baart zichzelf als creatieve, helende aanwezigheid.

Een hernieuwde lezing van het Bijbelboek Openbaring kan in en buiten de kerk mensen bewust maken van een open toekomst onder een donkere wolk. Zo’n lezing kan gehoord worden als een oproep speler te worden in een ander scenario: een scenario waarin redding mogelijk wordt.

Aantekeningen
1. Bovenstaand essay is een vrije weergave van Facing Apocalypse – een recent (2021) boek van de Amerikaanse theologe Catherine Keller, vervolg op haar eerdere Apocalypse Now and Then (1996). Theologische kern: Openbaring van Johannes lezen als een profetische ‘tegen-openbaring’ tegen onwrikbare toekomstvoorspellingen.

2. In De Groene Amsterdammer (7 juni) verscheen een essay van Lisa Doeland naar aanleiding van haar recente boek Apocalypsofie. Doelands essay laat zich lezen als de filosofische pendant van Kellers theologie. Beide betogen versterken elkaar.