De brieven van de apostel Paulus in het Nieuwe Testament zijn in de huidige kerkelijke praktijk niet meer zo in zwang. Ze worden door veel kerkgangers als moeilijk ervaren, of ook wel als stellig en dogmatisch. De voorkeur van veel mensen ligt bij de vertellende stukken uit de Bijbel, zoals de evangeliën of de verhalen in het Oude Testament. Toch hebben de brieven van Paulus in de kerkgeschiedenis een cruciale rol gespeeld. De Reformatie in de vijftiende eeuw is ondenkbaar zonder de inspiratie die toen is uitgegaan van de brieven van deze apostel. Grote theologen als Augustinus in de vierde eeuw en Karl Barth in de twintigste eeuw hadden hun theologie niet kunnen schrijven als zij niet hadden teruggegrepen op Paulus.
Het boek Het uitschot en de geest van Gert-Jan van der Heiden, hoogleraar filosofie aan de Radbouduniversiteit in Nijmegen, beschrijft een opmerkelijke en interessante tendens, namelijk een grote belangstelling onder een aantal hedendaagse kritische filosofen voor belangrijke elementen in de brieven van Paulus. Het gaat dan om de Italiaan Giorgio Agamben, de Fransman Alain Badiou, de Sloveen Slavoi Ẑiẑek en de in Oostenrijk geboren Joodse denker Jacob Taubes (1923-1987). Hun intense belangstelling voor Paulus is niet religieus gemotiveerd, maar filosofisch. Zij beschrijven – elk met eigen accenten – gezichtspunten en denkfiguren in de brieven van Paulus die voor het nadenken over onze huidige cultuur- en wereldsituatie van eminent belang zijn.
De titel van het boek, Het uitschot en de geest, verwijst naar een passage in 1 Korintiërs 4:11-13, waarin Paulus zich als dienaar van Christus vereenzelvigt met het “uitschot van de wereld, het uitvaagsel van de mensheid” (vertaling NBV 2004). Voor de genoemde denkers is deze tekst een van de kenmerkende elementen in het denken van Paulus. Naast andere elementen, overigens, waarin de apostel de mensen in de gemeente oproept zich niet te laten beheersen door allerlei dagelijkse beslommeringen en vaste leefpatronen maar in al die dingen zich steeds verbonden te weten met Christus, de gekruisigde, en als gekruisigde de opgestane Heer. En dat betekent nogal wat, als je je verbonden weet met een gekruisigde en die als Heer beschouwt. Er zit volgens deze denkers een kritisch potentieel in het denken van de apostel Paulus. Er wordt in zijn brieven als het ware een speelruimte geopend waardoor je anders in de wereld kunt staan, en ook een andere manier van denken over onze werkelijkheid kunt uitwerken.
Het boek van Van der Heiden zou je kunnen beschouwen als een minutieuze studie van cruciale elementen in de brieven van Paulus met behulp van genoemde filosofen. En omgekeerd is het ook een diepgaand onderzoek van deze filosofen zelf, hoe zij elk voor zich met behulp van Paulus een opening forceren in de vaste denkschema’s van onze huidige wereldsituatie. Het is geen eenvoudig boek, maar voor wie interesse heeft in filosofie en theologie en in de brieven van Paulus, vormt het een uitdagend, studieus werk. Voor mij is het ook een denkoefening rond de vraag die de kerk zich zou moeten stellen, als zij zich jaarlijks opmaakt voor de viering van Pasen: Wat betekent het eigenlijk dat wij een gekruisigde God aanbidden?
Gert-Jan van der Heiden, Het uitschot en de geest: Paulus onder filosofen
Nijmegen: Van Tilt, 2018
ISBN: 978 94 600 4367 3 | € 19,50
