Sinds 2017 wordt in Utrecht jaarlijks de ‘vrijzinnige lezing’ gehouden. Het ene jaar door een buitenlandse theoloog, het andere jaar door een Nederlandse. Doel is om een breed publiek kennis te laten maken met vernieuwende theologie.

Dit jaar was professor Jayne Svenungsson uitgenodigd, hoogleraar aan de universiteit van Lund. Om haar werk in Nederland te introduceren schreef Rick Benjamins, hoogleraar aan de PThU, Religie als actuele kwestie.

Wie de ontwikkelingen in onze (westerse) samenleving volgt, kan niet om religie heen. Religie lijkt dan wel op de terugtocht uit de traditionele kerken, op tal van andere plekken is religie springlevend. In dat spanningsveld tussen wat ooit de thuishaven van religie in Europa was (traditionele kerken) en de nieuwe aanlegplaatsen (moskee, migrantenkerken) wijst Svenungsson op de heersende opvatting in de publieke opinie. In die opvatting is weliswaar de traditionele kerk geen factor van betekenis meer, maar worden ‘andere vormen van religie’ toch duidelijk als ‘anders’ gekenschetst. Alsof de geseculariseerde publieke opinie nog steeds vanuit een kerkelijk perspectief denkt. Een perspectief dat voort lijkt te leven in onder meer ‘westerse’ en humanistische waarden.

De crux zit hem in dat ‘anders’. Dat suggereert dat er een ‘wij’ is en een ‘anders-dan-wij’, dat inbreuk maakt op ‘onze’ wijze van samenleven en er dus meer of minder niet bij hoort. Het is een kleine stap naar politici die mensen of hele groepen van mensen uitsluiten.

Svenungsson ontziet hierbij vrijzinnig/liberale vormen van christendom niet. Juist die zijn een alliantie met de cultuur aangegaan en kunnen daarmee snel in de geschetste val van uitsluiting lopen, inclusief goede bedoelingen. Maar ze laat ook een andere weg zien, waarvan vrijzinnige theologie mede-wegbereider is.

Benjamins’ samenvatting van Svenungssons andere weg zie er (kort) zo uit:

• uitgangspunt 1: we leven in een pluralistische samenleving – de vraag die daarbij hoort is dan: wat is in het belang van de héle samenleving?
• uitgangspunt 2: ieder mens kan ‘ervaren’, pijn voelen, angst, blijdschap. Waar ‘religie’ als herkenningsbegrip splijtend kan werken, kan ‘ervaring’ mensen tot elkaar brengen (noot: dit is ook een kernpunt in de lezing die S. op 15 maart hield – zie devrijzinnigelezing.wordpress.com).
• kernvraag: wat kan dan vanuit de christelijke theologie aan het belang van een goede samenleving bijgedragen worden?
• richting 1: de Bijbel (met name de profeten) nodigen uit kritisch naar het eigen handelen te kijken en de pijn van de ander te zien/horen en zich voort te laten jagen door gerechtigheid.
• richting 2: verwar ‘God’ en ‘geschiedenis’ niet. Geschiedenis heeft/geeft geen ‘gelijk’, maar krijgt zin waar de messiaanse stem tegen onrecht de geschiedenis tegenspreekt en gerechtigheid gebeurt. Dit is een voortdurend proces van emancipatie uit onrecht.

Daarna bespreekt Benjamins de positie van Svenungsson in het actuele theologisch landschap. Het laatste hoofdstuk bevat een interview met Svenungsson. Als afsluiting één zin daaruit: “…één van de grote uitdagingen van onze tijd [is] om het idee van een gedeelde wereld opnieuw te articuleren, inclusief de opvatting dat er fundamentele menselijke ervaringen zijn die herkenbaar zijn over culturele en taalkundige grenzen heen.”

Rick Benjamins, Religie als actuele kwestie: Theologie, politiek en geschiedenis in het werk van Jayne Svenungsson
Kampen: Van Warven, 2024
ISBN 978 94 933 4909 4 | € 16,95 | 100 pagina’s