Ben Ali Libi
Op een lijst van artiesten, in de oorlog vermoord,
staat een naam waarvan ik nog nooit had gehoord,
dus keek ik er met verwondering naar:
Ben Ali Libi. Goochelaar.
Met een lach en een smoes en een goocheldoos
en een alibi dat-ie zorgvuldig koos,
scharrelde hij de kost bij elkaar:
Ben Ali Libi, de goochelaar.
Toen vonden de vrienden van de Weduwe Rost
dat Nederland nodig moest worden verlost
van het wereldwijd joods-bolsjewistisch gevaar.
Ze bedoelden natuurlijk die goochelaar.
Wie zo dikwijls een duif of een bloem had verstopt,
kon zichzelf niet verstoppen, toen er hard werd geklopt.
Er stond al een overvalwagen klaar
voor Ben Ali Libi, de goochelaar.
In 't concentratiekamp heeft hij misschien
zijn aardigste trucs nog wel eens laten zien
met een lach en een smoes, een misleidend gebaar,
Ben Ali Libi, de goochelaar.
En altijd als ik een schreeuwer zie
met een alternatief voor de democratie,
denk ik: jouw paradijs, hoeveel ruimte is daar
voor Ben Ali Libi, de goochelaar.
Voor Ben Ali Libi, de kleine schlemiel,
hij ruste in vrede, God hebbe zijn ziel.
Willem Wilmink, uit: Je moet je op het ergste voorbereiden, 2003
Het gedicht Ben Ali Libi zit zoals we van de dichter Willem Wilmink (1936-2003) gewend zijn technisch goed in elkaar. Zes kwatrijnen (vier versregels) en een tweeregelige strofe (distichon), telkens met gepaard rijm (aa bb). Dat is een rijmschema dat al vanaf de middeleeuwen in veel verhalende poëzie gebruikt wordt. Zo ook hier. Wat extra opvalt, is dat de derde en vierde dichtregel van elke strofe dezelfde rijmklank hebben. Sterker nog: elke vierde dichtregel eindigt op goochelaar. Door zijn duidelijke ritme leent de poëzie van Willem Wilmink zich er uitstekend voor om op muziek gezet te worden. Dat deed Herman van Veen met dit gedicht in 2009.
Wilmink vertelt de geschiedenis van de joodse goochelaar Ben Ali Libi die in een concentratiekamp om het leven komt.
De inhoud van het gedicht spreekt door het verhalende karakter haast voor zichzelf. Willem Wilmink stuitte op de naam Ben Ali Libi in een boek over artiesten die in de Tweede Wereldoorlog vermoord werden (strofe 1). Wat het verhaal een extra dimensie geeft, is dat wij de achtergrond ervan dichtbij huis terug kunnen vinden. Aan het Gedempte Zuiderdiep of in de Ruiterstraat, die loopt tussen het Zuiderdiep en de Coehoornsingel, werd Ben Ali Libi in 1895 geboren als Michel Velleman. Op de muur in de Ruiterstraat, direct om de hoek bij het Zuiderdiep is een gedenkteken aangebracht. Op twee metalen platen staan dit gedicht en de geschiedenis van Ben Ali Libi en veel groter daarboven een zinsnede uit het gedicht.
Hij werd geboren in een arm Joods gezin, dat herhaaldelijk van hot naar haar verhuisde, zowel binnen Groningen als naar Amsterdam of Antwerpen en weer terug naar Groningen. Op een gegeven moment trouwt hij in Amsterdam, waar hij een succesvolle carrière als goochelaar en illusionist opbouwt. Hij treedt bijvoorbeeld op voor prins Hendrik en de Duitse ex-keizer Wilhelm. Maar in de Tweede Werldoorlog komt daar een einde aan. Hij mag niet meer werken en in 1943 wordt hij met zijn gezin bij een razzia opgepakt, via Westerbork naar Sobibór gebracht en daar op 2 juli 1943 vermoord. Zijn zoon, die tijdens de razzia niet thuis was, overleeft als enige van de hele familie de oorlog. Dat is, kort samengevat, de geschiedenis van Michel Velleman, die als artiestennaam Prof. Ben Ali Libi koos (vers 6).
De kern van het gedicht is de zinsnede die uitvergroot op de muur in de Ruiterstraat staat: “jouw paradijs, hoeveel ruimte is daar”.
Het is een vraag die je ook vandaag niet alleen kunt, maar moet stellen aan allen die een nieuwe maatschappij en een nieuwe wereldorde willen. Is daar ook ruimte voor ‘de kleine schlemiel’? Het is een vraag, die je aan hen, maar ook aan jezelf moet stellen.
Tenslotte: ik raad u aan om eens te kijken naar Joost Prinsen, die dit gedicht voorleest. Mooier en ontroerender kan het in mijn ogen niet voorgelezen worden. Wanneer u op uw computer of tablet bij de zoekfunctie ‘Joost Prinsen Ben Ali Libi’ intypt springt het vanzelf tevoorschijn.
Marian Knigge – van der Schors
