“Wanneer over de crisis van christelijk geloof vandaag het woord ‘secularisatie’ valt, dan houdt het denken op.” Zo schreef, een kleine vijftig jaar geleden, met enige spot de bekende theoloog Sperna Weiland. Met die opmerking verzette hij zich tegen het onkritische en verwarring oproepende gebruik van dat woord ‘secularisatie’ dat in het dagelijks spraakgebruik de crisis van de verdamping van de christelijke geloofstraditie en het verval van kerk en godsdienst aanduidde.

En zeker, er is aanleiding om de woorden secularisatie en crisis te gebruiken. Maar anders dan naar ‘verval’ verwijzen die woorden eerder naar ‘verandering’. Wat is nou secularisatie, wat maakt het een crisis en vooral: wat maakt het een boeiende crisis?

Wat betekent een crisis van geloof en kerk?
Een interpretatie van wat op zoveel plekken de ‘crisis van kerk en godsdienst’ – en dus ook van het christelijk geloof? – genoemd wordt, geeft te denken. Houdt de christelijke traditie op van betekenis te zijn waar godsdienst en kerk haar minder dragen? Het woord crisis is in onze dagen niet van de lucht. Enerzijds roept dat woord gevoelens van angst en paniek op. Maar de letterlijke betekenis ervan verwijst naar de kunst van onderscheiden en scheiden – en in dat verband soms van ‘afscheid nemen’. En dat alles in de interessante sfeer van: ‘doe je winst met een goede crisis’.

Met de veelbesproken crisis van godsdienst, kerk en geloof komt dan ook mee: betekenisverlies van kerk en godsdienst hoeft niet samen te vallen met verval van de christelijke geloofstraditie, maar duidt op een door tijd en cultuur bepaalde verandering van geloof in levenshouding en gedrag.

En dan: wat is secularisatie?
Een nadere bezinning op het alom gebruikte maar verwarrende begrip ‘secularisatie’ is hier ook nodig. In het dagelijks spraakgebruik duidt dat woord zowel de crisis van kerk en godsdienst als de oorzaak daarvan aan. En dat stemt tot nadenken.

Historisch gesproken slaat het begrip secularisering (letterlijk: verwereldlijking) op de scheiding (‘crisis’) van geestelijke en materiële goederen toen in de Middeleeuwen het beheer van door de geestelijkheid gebruikte materiële goederen (zoals kloostergebouwen) werd overgenomen door burgerlijke overheden.

Maar het wordt pas echt spannend, tot vandaag toe, als de scheiding tussen ‘geloven’ en ‘weten’ – eeuwenlang onscheidbaar met elkaar verweven – zich aandient. Het schoolvoorbeeld daarvan is het verhaal van natuur- en sterrenkundige Galilei, die in navolging van Copernicus (1543) niet de zon om de aarde zag draaien, maar omgekeerd: de aarde om de zon. Deze aantasting van een door geloofsvoorstellingen bepaald wereldbeeld leidde tot een conflict van de kerk met Galilei als ‘ketter’. En het zegt iets over de hardnekkigheid van dat conflict tussen ‘geloven’ en ‘weten’ dat pas in 1992 de paus Galilei’s naam zuiverde…

Tot vandaag toe: Spanning tussen geloven en weten
Het is deze spanning tussen geloven en wéten (nu uitgedijd tot een schier grenzeloze wetenschappelijke kennis) die tot vandaag toe meekomt in het begrip secularisatie en die erom vraagt te verstaan hoe die twee zich vandaag tot elkaar verhouden. Maakt ons grenzeloos weten alle geloven overbodig of onmogelijk? Of heeft geloven iets eigens te zeggen over, of toe te voegen aan ons weten? En zeker is er ook de vraag welke invloed ons weten van vandaag heeft op onze geloofstaal, onze geloofsvoorstellingen en ons gelovig doen en laten.

Het functieverlies van kerk en godsdienst in hun huidige gestalte is alleen te verstaan tegen de achtergrond van de ingrijpende veranderingen, die zich in de moderne cultuur voltrekken. En dus in hoe hedendaagse, mondige mensen zichzelf begrijpen en de werkelijkheid ervaren. Secularisatie als de simpele aanduiding van ‘verdamping’ van geloof is onzin en zo letterlijk en figuurlijk een hopeloos woord.

Geleefd geloof
Als we stoppen met verlangen naar die goede oude tijd van gisteren is er iets heel anders te zeggen over de zogenaamde geloofscrisis. De christelijke geloofstraditie houdt niet op van betekenis te zijn waar traditionele gestalten van kerk en godsdienst door de tijd heen aan betekenis inboeten. Tegenover de verminderende aandacht voor de traditionele gestalten van kerk en godsdienst staat namelijk de uitwaaiering van christelijke waarden in de hele cultuur. De geloofscrisis is daarom niet zozeer als verlies of verval, maar als betekenisverandering van geloof te verstaan.

In de huidige cultuur weerspiegelt de geloofscrisis niet onverschilligheid van mensen, maar hoogstens kortsluiting met traditionele gestalten ervan. Secularisatie daagt uit tot een betekenisvolle ontmoeting tussen geloven en weten. Ofwel: religie en rationaliteit. Die twee hebben elkaar nodig: religie om niet te gaan zweven en rationaliteit om niet te ontaarden in technocratie. Secularisatie als herkansing brengt dus een veranderende gestalte van geloven met zich mee die wel als ‘beleefd en geleefd geloof’ (of: spiritualiteit) wordt aangeduid. Hoe die andere gestalte van geloven eruitziet is aparte aandacht waard.