Zelden komen theologische discussies zo prominent in het nieuws als tijdens de Goede Week dit jaar. Een aantal kerken besloot de corona-adviezen in de wind te slaan en kwam in confrontatie met enkele journalisten. Dit is breed uitgemeten in de media en menig theoloog kon het niet nalaten een oordeel te vellen. In dit artikel wil ik focussen op enkele theologische discussies die in dit alles boven zijn gekomen.

Nick Everts

Religieuze bijeenkomsten in coronatijd

De zogenoemde ‘godsdienstvrijheid’ is geregeld in artikel 6 van de Grondwet. Onder lid 1 staat: “een ieder heeft het recht zijn godsdienst of levensovertuiging te belijden, individueel of in gemeenschap, behoudens ieders verantwoordelijkheid volgens de wet”. Onder lid 2 wordt gesteld dat voor de uitoefening van dit recht buiten gebouwen en besloten plaatsten regels gesteld kunnen worden ter bescherming van de gezondheid en verkeersbelang en om wanordelijkheden te beperken. Kortom, binnen in een kerkgebouw is de vrijheid om godsdienst te belijden groot. Groot, maar niet absoluut.

De wetten en regelingen rondom corona geven ruimte én leggen verantwoordelijkheid bij religieuze organisaties om eigen afwegingen te maken. Vanuit overleg tussen koepelorganisaties en de overheid wordt gezocht naar onderlinge afstemming in het toepassen van de RIVM-adviezen. Niet elke geloofsgemeenschap is aangesloten bij de koepelorganisaties en de adviezen zijn niet juridisch dwingend. Religieuze organisaties blijven verantwoordelijk voor hun eigen afweging. Precies op dat punt komen theologische visies en discussies op.

Ziekte of straf

In de Bijbel worden natuurlijke fenomenen vaak gezien als tekenen van God. Natuurrampen, plagen, ziekte, het weer en zonsverduisteringen; men interpreteert deze vanuit de relatie tot God. Tegelijk vind je ook kritiek op dergelijke interpretaties. Tegenwoordig denken veel mensen bij ziekte aan natuurlijke oorzaken. Ook binnen veel kerken heerst voorzichtigheid om ziekte of natuurrampen te duiden als straf en vervloeking. Toch zijn er ook veel gelovigen die ziekte primair of volledig interpreteren vanuit de relatie met God.

Genezing: inkeer en geneeskunde

Afhankelijk van hoe kerken ziekte zien, verschilt ook hun houding ten aanzien van de oplossing. Als ziekte een straf is, dan moet de oplossing worden gezocht in het tot inkeer komen. De symptomen onderdrukken om maar door te kunnen gaan met het oude leventje is binnen dit kader contraproductief. Let wel, dit is een visie die niet alleen in orthodoxe of evangelische kringen leeft. In veel kerken begint het besef te komen dat de mens de natuur verstoort, waardoor ziektes gemakkelijker kunnen ontstaan. Ook de oneerlijke verdeling van vaccins verhoogt het risico op mutaties.

Buiten de extreme posities zijn er veel gelovigen die ergens tussen wantrouwen en vertrouwen in de overheid zitten. Sommige kerken faciliteren een kritisch betrokken houding. Veel kerken ervaren echter verlegenheid op dit onderwerp of zijn bang voor interne spanningen. Voor anderen zijn de maatregelen simpelweg te ingrijpend of onlogisch. Voor sommigen zijn ze slecht of ronduit satanisch.

In het algemeen lijken de maatregelen van de overheid gericht op het behoud van het leven hier en nu. Er zijn kerken voor wie dit samengaat met religieuze waarden. Er zijn ook kerken voor wie dat botst. Denk aan bijvoorbeeld overgave aan de tijd die God je geeft, focus op het eeuwig zielenheil, relativering van dit bestaan en apocalyptische verwachtingen over het einde der tijden.

Magie en godsdienst

Naast de religieuze waarden verschilt ook het zicht op wat religieuze activiteit doet of kan doen. Het idee dat een bepaalde religieuze behandeling op een ander terrein effect kan hebben, is een vorm van magisch denken. Kan je door te bidden bijvoorbeeld ziekte genezen, het weer beïnvloeden of een strijd winnen? Beschermt een religieuze activiteit je voor onheil? Er zijn kerken die voorzichtig zijn met magie. Voor anderen ligt juist hierin de kern van geloof.

Hoe wel of niet samen te komen?

Als we het dan hebben over de vrijheid om gezamenlijk binnen een kerkgebouw geloof te belijden, kan het voorgaande zorgen voor posities die lijnrecht tegenover elkaar staan. Voor een groep is het samenkomen in een kerk een religieuze plicht. Een plicht van God aan wie zij uiteindelijk als enige verantwoording zijn verschuldigd. Binnen deze groep zijn er mensen die geloven dat een kerkdienst bescherming biedt tegen besmetting. Als het al ziekte of dood zou veroorzaken, dan zorgen de gekoesterde waarden voor een verklarend betekeniskader. Het is kennelijk de tijd dat God hen roept.

Veruit het merendeel van de gelovigen ziet kerkgang niet als bescherming tegen besmetting. Afhankelijk van het gebouw en de technische mogelijkheden wordt gezocht naar een veilige manier om samen te komen. Voor veel geloofsgemeenschappen betekent het dat niet iedereen tegelijk kan samenkomen. Oude vragen komen daardoor op. In hoeverre is het noodzakelijk voor je geloof om gezamenlijk op te trekken? En moet dit centraal vanuit één kerk of heiligdom, of kan het ook in kleinere samenstellingen thuis? Is een (digitale) viering werkelijk wat mensen nu nodig hebben of zouden we meer/andere dingen moeten doen?

Explosief

Om vanuit de verschillende theologische visies tot confrontatie te komen, is meer nodig dan verschil van inzicht en handelen. Er is iets dat het verschil van inzicht explosief maakt in een samenleving waar we elkaar doorgaans vrijlaten. Mijns inziens ligt dat in het gegeven dat de vrijheid van de één de vrijheid van de ander bedreigt. En dat niet zomaar. Dat gebeurt op aspecten die als heilig worden beschouwd, namelijk de dominante waarde van gezondheid en de kern van de religieuze drijfveren.

De even simpele als oppervlakkige oplossing om de vrijheid van de ander af te nemen, haalt de lont niet uit het vat. Evenzogoed is gewelddadig je eigen positie verdedigen ook niet de juiste weg. Uiteindelijk zullen we met elkaar samen moeten leven, zo goed en zo kwaad als het gaat. Het begrijpen wat er voor een ieder op het spel staat, zou een goed begin kunnen zijn. Vanuit de boosheid uit religieuze hoek identificeer ik enkele verklaringen:

1. De uitzonderingspositie van religieuze activiteiten staat op het spel. Enerzijds omdat de maatschappelijke wrevel de goodwill lijkt te verspillen. Anderzijds omdat er voorbij wordt gegaan aan wat een religieuze samenkomst voor bepaalde mensen is. Het wordt namelijk door sommigen gezien als essentiële dienst aan God, evenzo belangrijk voor de ziel als voedsel voor het lichaam.

2. De kerken die zich wel aan de maatregelen houden doen dit ook niet altijd van harte. Zij zien zich geconfronteerd met serieuze bedreiging van het geloofsleven en de gemeenschap. Juist die pijn en worsteling vertaalt zich naar woede als andere gelovigen wel de vrijheid nemen die er lijkt te zijn.

3. De kerken die zich niet aan maatregelen willen houden, zijn onderdeel van dezelfde samenleving. Hoe groot het magisch denken ook is binnen een geloofsgemeenschap, slechts zelden vertrouwt men tot het einde enkel op Gods hulp. In geval van nood zal men vaak een beroep (moeten) doen op mensen die de genomen vrijheid als onverantwoordelijk zien en zelf offers hebben gedaan.

4. Het idee dat het virus via mutaties een dreiging van wereldomvang blijft zolang het binnen bepaalde groepen blijft circuleren, zorgt voor afhankelijkheid van anderen voor de eigen veiligheid. Het machteloos toezien hoe anderen de vrijheid nemen om dit anders te zien, is een drijfveer voor onverdraagzaamheid.

Reageren? Mail naar redactie@kerkinstad.nl o.v.v. ’kerk en theologie’.