In de Martinikerk is slechts één bijbeltekst op een muur geschilderd en een foto van die tekst staat afgedrukt in het oktobernummer van ‘Miniatuur’, het tijdschrift van de Groninger Martinikerk. Het is een heel bijzondere tekst met daar omheen een heel bijzondere rand: kijk maar!
Aan de zuidkant van het koor – de straatkant – is rond het jaar 1600 een tekst uit het Bijbelboek Jesaja boven de deur geschilderd. Dat moet toen gebeurd zijn, want tot het jaar 1594 was de Martinikerk een rooms-katholieke kerk, net als de Der Aa-kerk en alle andere kerken in Groningen, Stad en Ommeland. Maar na dat jaartal kwam een nieuwe tijd, voor het kerkvolk en voor de kerken, en dus moest alles weg dat aan de katholieke eredienst herinnerde. Altaren en beelden verdwenen, schilderingen op de muren en het plafond werden overgeverfd met witkalk, enzovoorts. Daarna kon het lege kerkgebouw opnieuw opgevuld worden, nu met het Woord. Met het Woord – in hoofdletters – kwamen de bijbelteksten op muren, op houten wanden, om de preekstoel heen en waar niet al.
De eerste tekst
In het koor van de Martinikerk is een deur die vooral bij huwelijken werd gebruikt en boven die deur staan nog altijd woorden die daar goed bij passen. De bijbeltekst komt volgens het opschrift uit Jesaja 62 vers 5 daar staat:
alse sick ein brudegam frouwet aver sin brudt
so wert sick din Godt aver di frouwen
Deze tekst leest lastig, ook al omdat de letter ‘u’ en ‘v’ op dezelfde manier gespeld zijn. Maar vooral omdat de tekst in de taal van ongeveer 1600 is. Of misschien beter, omdat de tekst in een soort oud-Nederlands is, waarin Gronings en Duits doorklinkt. In de woorden ‘sin brudt’ horen wij de Groninger woorden ‘zien bruud’ en dat ‘din’ en ‘di’ lijkt veel op het ‘dien’ en ‘dij’ uit die taal. En ook een paar woorden kommen ons nogal Duits voor, zoals ‘ein’ en ‘frouwen’. Juist die woorden ‘frouwet’ en ‘frouwen’ zitten dicht aan tegen het Duitse werkwoord ‘freuen’ = ‘verheugen, blij zijn’. Toch wijkt deze tekst niet eens zo veel af van de NBG-vertaling uit 2004:
zoals de bruidegom zich verheugt over zijn bruid,
zo zal je God zich over jou verheugen.
De tweede tekst
In de Der Aa-kerk is eveneens aan de zuidkant boven een deur een vergelijkbare tekst te lezen, waarschijnlijk geschilderd in dezelfde tijd als de tekst in de Martinikerk. In de Der Aa-kerk zijn woorden geschilderd uit het Evangelie naar Johannes 17 vers 3, ook al staat dat er niet bij. De tekst luidt zo:
Dat is het eewige leven dat se dy,
dat du allene warachtig Godt bist,
ende den du gesendt hefst,
Iesum Christum kennen
Ook deze tekst leest lastig: niet alleen omdat die in de taal van rond het jaar 1600 is, maar ook omdat het Evangelie naar Johannes soms moeilijk te begrijpen is. Opnieuw is de taal een soort oud-Nederlands en opnieuw is de taal aardig Gronings gekleurd, maar nu juist weinig Duits. De regel ‘dat du allene warachtig Godt bist’ is in het huidige Gronings zoiets als: ‘datstoe allenneg woarachteg God bist’.
Bijbelse taal
In het jaar 1637 kwam de Statenvertaling uit en vanaf die tijd zijn bijbelteksten vrijwel altijd in die standaardtaal. Maar de verzen in de Martinikerk en de Der Aa-kerk lijken ouder en meer beïnvloed door het Duits en vooral door het Gronings. Bij dergelijke taalvragen is goed het om te weten dat de hele Statenvertaling, maar ook de Liesveltbijbel uit 1542, de Deux-Aesbijbel uit 1562, enzovoorts, op de website bijbelsdigitaal.nl staan.
De verzen in de Martinikerk en de Der Aa-kerk komen in ieder geval niet uit de drie hier genoemde bijbels en dat is meteen te zien aan het woord ‘frouwen’ dat boven de deur in de Martinikerk staat. In de Statenvertaling staat: ‘vrolick zijn’, in de Liesveltbijbel is het: ‘verblijden’ en in de Deux-Aesbijbel is het: ‘verheughen’. Uit welke bijbelvertaling de teksten in de Martinikerk en de Der Aa-kerk komen is dus onduidelijk. En de twee teksten verschillen nogal van taal; ze zijn waarschijnlijk niet door dezelfde kunstenaar geschilderd.
De eerste rand
Rond de beide teksten zit een bijzondere rand, als een lijst die helemaal bij het schilderij hoort. In de Martinikerk is de rand vreemd, zeker voor een tekst die over liefde en huwelijk gaat: aan de buitenkant van de rand zijn zes koppen geschilderd en de meesten daarvan steken hun tong uit! Dat geldt zeker voor vier van de zes en misschien deden die andere twee dat ook, maar bij die inmiddels 400 jaar oude rand is dat nu niet goed meer te zien.
Vreemde koppen op schilderijen en vooral rare beelden in en om een kerk kwamen in de Middeleeuwen en ook daarna veel voor; denk maar aan de waterspuwers of de beelden op luchtbogen: vaak zijn dat enge dieren, draken, duiveltjes en wat niet al. Want die vreemde koppen en rare beelden moesten het gevaar, het onheil afschrikken en verjagen. Juist wanneer het over liefde en huwelijk gaat, ligt het gevaar op de loer, lijkt de rand om de tekst uit Jesaja te zeggen. En als bescherming tegen het kwaad zijn die vier of misschien wel zes vreemde koppen hard nodig…
De tweede rand
In de Der Aa-kerk is de rand juist heel mooi: aan alle kanten zijn planten door een gouden lijst geweven en boven op die lijst bloeien witte lelies. Links en rechts van de rand is een engel geschilderd en die twee kijken naar de tekst. Een tekst die bedoeld lijkt om na afloop van de dienst te lezen, bij het vertrek uit de kerk, alle keren weer, om de gelovigen er op te wijzen dat Christus de enige weg is naar het eeuwige leven.
Doorlezen:
Peter Hoffer: ‘Duiveltje, mascaron of fratskop?’ In: Miniatuur, jrg. 26, nr. 3 van oktober 2022.
Jacolien Wubs: ‘Min hvs is ein bedehvs: Protestantse teksten in middeleeuwse Groninger kerken’. In: Groninger Kerken, jrg. 37, nr. 1 van januari 2020, bl. 12-19.
