…had ik net in mijn column mijn vrije wil herwonnen, lees ik Waarom schurken pech hebben en helden geluk – Een nieuwe filosofie van de vrije wil van Jurriën Hamer. Had ik zojuist de predestinatie achter me gelaten, lees ik hier dat we voorbestemd zijn, weliswaar niet door God maar door alle factoren die ons vormen. We zijn een knooppunt van onder andere omstandigheden, DNA, voorgeschiedenis, opvoeding, cultuur – en die vrije wil, mijn eigen kostelijke vrije wil? Die zou een illusie zijn, die bestaat niet.

Wat nu dan weer?

De schrijver van het boek heeft de Socrates-beker 2022 gewonnen. Deze wordt jaarlijks uitgereikt aan de auteur van het prikkelendste en meest urgente Nederlandstalige filosofieboek. Is dat wat mij betreft terecht? Ik ben een tamelijke leek op het gebied van de filosofie, waag me ook liever niet op dit gebied bij boekbesprekingen (literatuur is meer mijn ding) en kan dus ook niet echt vergelijken. Maar het thema intrigeerde mij vanuit mijn verleden mateloos. Het boek is helder geschreven, ook voor een leek – en het zette mij zeker aan het denken. Of het een werkelijk nieuwe filosofie van de vrije wil is, zoals de ondertitel suggereert… Ik vermoed eigenlijk van niet. Laten we het er maar op houden dat zo’n ondertitel goed verkoopt.

Wat niet wegneemt dat Hamer zijn onderwerp met verve brengt, in kort bestek met goede voorbeelden verheldert, en in deel 2 van zijn boek ook nog eens uitwerkt voor het strafrecht. Hij meent namelijk dat een mens niet bewust kiest voor criminaliteit, maar ertoe gebracht wordt: door zijn opvoeding, door geldgebrek, door de gelegenheid, door foute vrienden… Tragiek, kortom. Op dezelfde manier zegt hij ook, dat mensen die goede dingen doen, zich daar niet op kunnen beroemen – ze waren eenvoudigweg de juiste mensen op het juiste moment in de geschiedenis. Ze hebben geluk gehad. Daarmee stelt Hamer dus ons hele stelsel van straffen en belonen, van schuld en verdienste, ter discussie. Straf, opsluiting, mag wat hem betreft nooit gaan om vergelding (andere doelen, zoals de maatschappij beschermen, zijn wat hem betreft wel legitiem). Dat geeft te denken in van die borreltafel-discussies: harder straffen, die lui, dat zal ze léren. Nee, zegt Hamer, dat zal ze dus niets leren… Het verandert niets aan de omstandigheden waaronder de misdaad begaan is. Alleen het zorgvuldig uitpluizen, begrip, van hoe iemand tot een bepaalde daad komt, brengt ons – en hen – verder.

Dat brengt Hamer uiteindelijk ook bij de reflectieve vrije wil – dat een mens misschien dan wel beperkt is in zijn keuzes door zijn levensomstandigheden, maar toch kan reflecteren over de factoren die hem ergens toe brengen. Onze keuzes in het leven beschouwt Hamer als echo’s van gebeurtenissen die we niet zelf bepalen. In onze besluiten klinken onze meest betekenisvolle ervaringen door. Maar we verbinden ons met wat ons overkomt, ook door in te zien wat goed ging en wat fout.

Ik ben gerustgesteld. Deze tussenweg van de reflectieve vrije wil kan ik wel meelopen. Mag ik u lastigvallen met één citaat, waardoor u wellicht geprikkeld wordt om het hele boek te lezen?

“De hopende mens houdt zicht op de echte wereld, die van oorzaken en tragiek, en probeert ondanks zijn beperkingen die wereld wat beter te maken. Hij is het nastreven waard.”

Jurriën Hamer, Waarom schurken pech hebben en helden geluk – Een nieuwe filosofie van de vrije wil
Amsterdam: De Bezige Bij, 2021
ISBN: 978 94 031 2011 9 | € 20,99