Het woord zondebok komt in de Bijbel niet voor, maar het ritueel waarop het begrip gestoeld is wel. In Leviticus 16 staat dat de joden twee geitenbokken moesten offeren als zondoffer. Eén bok werd daadwerkelijk op het tempelaltaar geofferd aan Jahweh, de ander werd, symbolisch overladen met de zonden van het volk, de woestijn in gestuurd. Het was een jaarlijks reinigingsritueel, waarbij veel gebeden werd.

Het joodse feest Jom Kippoer (Grote Verzoendag) gaat terug op dit verhaal. Het heeft als doel dat de mens zijn tekortkomingen onder ogen ziet, deze belijdt, berouw toont en zich omkeert. Dan pas is er sprake van vergeving en verzoening. Geofferd wordt er nog steeds, maar nu in de vorm van liefdadigheid. Christenen zien het zondoffer (zoenoffer) uit Leviticus als een voorafschaduwing van het offer van Jezus aan het kruis.

Een terugblik op het afgelopen jaar stemt niet vrolijk. Overal is het aantal conflicten toegenomen. Losgeraakt van morele ankers krijgen gevoelens van angst en onbehagen de vrije loop. De afgehaakten hebben het gevoel de regie over hun leven kwijt te raken en zien de internationalisering, de migrant en de overheid als boosdoeners.

De verkiezingen hadden ook een andere uitkomst dan ik in mijn vorige bijdrage had gehoopt. Er zijn inmiddels zoveel onderwerpen die je moet mijden bij de kerstmaaltijd, dat het eigenlijk alleen nog maar over koetjes en kalfjes kan gaan en misschien de Top 2000. De polarisatie sluipt de huiskamers binnen. Meer algemeen: mensen die anders denken, praten of doen deugen niet. Ze moeten normaal doen of oppleuren, zei Mark Rutte ooit. De persoonlijke situatie en ervaringen zijn bepalend voor het oordeel over beleidskwesties. Plekken zoals kerken, politieke partijen en maatschappelijke organisaties waarin mensen voorheen van hoog tot laag verbonden waren, zijn afgekalfd.

De nieuwe communities zijn in hoge mate digitale echokamers van gelijkgestemden, waarin het wij-zij denken domineert en tegenstemmen ontbreken. De samenleving verhardt, concludeerde onlangs het Sociaal en Cultureel Planbureau. Toch staat Nederland nog steeds in de top vijf in de wereld wat betreft inkomen, woonsituatie, werkomgeving en geluksgevoel.

Het antisemitisme groeit weer: het aantal incidenten is in Nederland met achthonderd procent toegenomen. Ook grensoverschrijdend gedrag neemt toe. We zijn tegen alles wat afbreuk zou kúnnen doen aan onze eigen persoonlijke situatie. Meer concreet: de overheid, de asielzoeker, de regelgeving, de internationalisering zijn de boosdoeners. Sociale media bevestigen het eigen gelijk en versterken de onvrede.

In onze tijd is de zondebok zélf de schuldige. Er is geen sprake van introspectie, boete, inkeer en verzoening bij de betrokkene zelf. Als de ander het probleem is, blijf je zelf buiten schot. Wel zo makkelijk in een complexe wereld als je de grip op je persoonlijk leven kwijt bent.

Maar gij geheel anders, schrijft Paulus aan de Efeziërs. Jezus stierf voor onze zonden. Dat belijden is tegelijk een opgave om werk te maken van de verzoening met jezelf en met anderen. Steeds weer – en dat hoeft niet op een jaarwisseling te wachten.