Ds. Jan Willem Nieboer
Tot en met zondag 15 juni hangen in het Groninger Museum de prenten van Hendrik Werkman bij de Chassidische legenden. Hij werd tachtig jaar geleden, zes dagen voor de bevrijding van Groningen, doodgeschoten in de bossen van Bakkeveen. Reproducties van een of meer van die prenten van Werkman hangen in menig Groninger huiskamer. De verhalen waar de prenten bij gemaakt zijn, zijn een stuk minder bekend. Waar zijn die te vinden?
Veel mensen kennen een handzaam zwart boekje waarin alle prenten staan met daarnaast een kort fragment uit een verhaal in het Duits en een uitgebreide uitleg. Dit boekje is alleen nog tweedehands te verkrijgen. Maar de gelukkige sjacheraar die het op de kop weet te tikken, beschikt daarmee nog niet over de verhalen. Wie gaat grasduinen op internet komt als snel uit bij een lijvig boek van Martin Buber in een nieuwe vertaling: Chassidische vertellingen, verhalen over de weg naar levensvreugde en zachtmoedigheid. Helaas leidt die weg je zo’n duizelingwekkende wereld van verhalen binnen dat je binnen de kortste keren de draad volkomen kwijt bent. De bewuste verhalen waar Werkman zich op baseerde moet de lezer er met een lantaarntje in zoeken. Ik heb er een paar kunnen vinden, maar gaf de moed daarna op.
Het enige boek waarin al de verhalen helder en overzichtelijk gerangschikt staan op de volgorde van de twintig prenten van Werkman is het boekje De legende van de Baalsjem. Het is nog gewoon te koop. Achterin staan kleine afdrukken van alle prenten en voorin geeft Martin Buber zelf in vier korte hoofdstukken een inleiding op het leven van de Chassidim. Ik heb groot respect voor Buber, die in zijn eentje als een soort gebroeders Grimm aan het begin van de vorige eeuw in Oost-Europa de verhalen heeft verzameld en opgetekend. Dankzij hem zijn ze aan de vergetelheid ontkomen. De Chassidische verhalen zijn ontstaan rond de illustere rabbi Israël ben Eliëzer die de eretitel Baalsjem droeg. Hij leefde en werkte in een deel van Oekraïne dat in die tijd onder Polen viel.
Deze rabbi beschikte over een wonderlijk koetsje waarmee hij vrijelijk kon reizen door tijd en ruimte. Dit koetsje met twee paarden ervoor duikt op in veel van de prenten van Werkman. Het staat ook op de voorkant van dit boek. Het is een herinnering aan het koetsje van de vader van Hendrik Werkman. Die reisde er als dierenarts in Leens mee langs de boerderijen in weer en wind. Tot hij van de weg afraakte en ermee in de sloot belandde. Als een echte dierenvriend redde hij het paard uit de sloot. Daardoor liep hij echter een longontsteking op, waaraan hij een paar dagen later overleed. De kleine Hendrik verhuisde daarna met zijn moeder en broers naar de stad Groningen en verliet daarmee de wereld van zijn kindertijd waaraan altijd een vleugje paradijs is blijven kleven. Naar dat paradijselijke is hij in zijn werk een leven lang op zoek geweest. Iets ervan heeft hij teruggevonden in de legenden van de Baalsjem.
Martin Buber, De legende van de Baalsjem
Utrecht: Bijleveld, 2016 (geheel herziene editie)
ISBN: 978 90 613 1595 7 | € 27,50 | 255 pagina’s
